Ünite 7: Sözlüksel Kelime Yapımı-II

Fiilden Fiil Yapım Ekleri

Sayıca diğer yapım eklerinden daha az olan bu eklerin dilbilgisindeki işlevleri birbirlerinden farklılaşır. Bazı fiilden fiil yapım ekleri, az sayıda fiile gelir ve kullanım alanları oldukça sınırlıdır. Bazısının (olumsuzluk ek gibi) anlamsal görevi vardır ve bütün fillere gelerek düzenli, tahmin edilebilir anlamlar oluşturur. Burada unutulmaması gereken en önemli nokta; bu tür eklerin çoğunun sadece basit bir türetim yapmadıkları, türetimin yanında cümlede büyük sözdizimsel etkiler, yaptırım güçlerinin olduğudur.

Yapım ve çekim eklerinin sınıflandırılması, geleneksel gramerlerle modern gramerlerde bazen farklılaşır. Geleneksel dilbilgisi kitaplarında yapım ekler sınıfında yer alan bazı ekler, modern çalışmalarda çekim ek sınıfına dâhil edilir. Eklerin bu açıdan farklı ele alınması, özellikle fiilden fiil yapan eklerin de yakından ilgilendirir. Örneğin Ergin’de (1985) fiilden fiil yapım ekler arasında olumsuzluk, dönüşlülük, ettirgenlik vb. ekler yer alır. Fakat Göksel ve Kerslake (2005) fiilden fiil yapan ekler (olumsuzluk ek, çatı ekler), çekim eki sınıfında verir.

Fiilden Fiil Yapan Eklerin Biçimbilgisel Özellikleri

Bu gruptaki ekler, sözdizimsel görevlerin daha iyi görmek açısından gruplara ayırarak incelemek yerinde olacaktır. Birinci grupta olumsuzluk eki, ikinci grupta çatı ekler (dönüslülük, isteslik, edilgenlik, ettirgenlik) ve üçüncü grupta diğer fiilen fiil yapım ekler yer almaktadır.

1. Grup

Fiillere gelen ve vurgusuz olan olumsuzluk işaretleyicisi -mA- çatı eklerinden (dönüslü, edilgen, işteş ve ettirgenlik) sonra, zaman/kiplik işaretleyicilerinden önce yer alır.

oku-ma-dı-lar, sür-me-meli-sin

Geniş zamanın olumsuz biçimi, 2. ve 3. kişilerde diger çekimlerden farklılaşır:

gel-mez-s-n, yap-maz, oku-maz-lar

2. Grup

Fiillere eklenerek cümlenin unsurlarını etkileyen ekler, genellikle çatı ekler- diye isimlendirilir. Bir fiil kök/gövdesine kural gereği bütün çatı ekler gelebilir.

giy-in-iş-tir—il

kök+dönüşlülük eki + işteşlik eki + ettirgenlik eki +edilgenlik eki

Dönüşlülük ifade eden -(X)n- ek, özellikle geçişli fillerle eklenerek cümlenin nesnesini ortadan kaldırır.

hasta-lan- (*hastala-)

ev-len- (*evle-)

Edilgenlik türetminin asıl eki -(X)l-’dir: yazıl-, yapıl- vb. Tıpkı dönüşlülük yapımında olduğu gibi -(X)n- eki de edilgen anlamlı türetimler yapabilmektedir.

süs-len-, top-lan-, uza-n-, bürü-n

sal-ın- (*MT salıl-)

Günümüz Türkçesinde genellikle dönüşlülük için -(X)n-, edilgenlik için -(X)l- ekler tercih edilir:

gez-in- ~ gez—il

giy-in- ~ giy-il

Dönüşlü ve edilgen çiftler arasındaki anlamsal fark, bazen tahmin edilen anlamlardan çok değişik olabilir. Örneğin sürün- ~ sürül- gibi dönüşlü ve edilgen biçimlerde dönüşlü ve edilgen anlamlar, kendi içlerinde de farklılaşır.

Dönüşlülük ve edilgenlik için kullanılan bu çiftlerin bütün fillere uygulanamadığını da belirtmek gerekir. Dönüşlü türetimlerin anlamsal sınırlılığı ve daha sözcükselleşmiş olmalarından dolayı -(X)n- türetimler bütün fiillere uygulanamaz. Bu yüzden aşağıdaki örneklerde dönüşlü biçimler yanlıştır:

çiz-il- ~ *çiz—in

yaz-ıl- ~ *yaz-ın

Dilbilgisi kitaplarında genellikle ettirgen ve oldurgan ayrımıyla verilen yapılar oldukça önemledir. Fakat söz konusu ekler benzer gramatkal değişimlere neden olduklarından burada ettirgen, oldurgan ayrımı yapılmayacak; sadece ettirgen, ettirgenlik gibi terimler kullanılacaktır. Yukarıdaki örneklerde görüldüğü gibi Türkçede çoğu durumda bir işlev için bir ek (işteş) veya iki ek (dönüşlü ve edilgen yapılar) kullanılmaktadır.

Ettirgenlik ekleri içinde en yaygın olanı -DXr- ekidir. Bu ek, ünlüyle biten tek heceli fiillere ve ünsüzle biten fiil kök veya gövdelerine su örneklerde olduğu gibi rahatlıkla gelebilir:

ye-dir-, de-dir- ; kan-dır-, sil-dir-, bas-tır

-(X)t- ettirgenle ekinin yardımcı ünlüsüz biçimi -t-, çok hecel ve titreşimli (sonorant) seslerden l, r le biten fiil tabanlarına gelir:

Ünlü ile biten fiiller: anla-t-, bekle-t-, söyle-t-,

l ile biten fiiller: düzel-t-, küçül-t-, kısal-t

r ile biten fiiller: belir-t-, sasır-t-, kabar-t-, otur-t-

Ettirgenle eklerinden -(X)r- ve -Ar- sınırlı sayıdaki fiillere eklenir. Bu ekler ünlü ile biten fiillere eklenemez. Her iki ek de genellikle tek heceli fiillere eklenmektedir. -(X)r- ek çoğu durumda ç, s, ve t ünsüzleriyle biten fiillere gelmektedir.

-(X)r- ek: piş-ir-, bit-ir-, kaç-ır-, düş-ür-, doy-ur-

-Ar- ek: çık-ar-, gid-er-, on-ar-, kop-ar-

Az sayıda fiilde -DXr- ettirgenlik eki; ünsüzle sonlanan bazı fiillerle bitiştiğinde, kelime tabanlarının yalın durumlarında ve ettirgenlik çekimi dışındaki diğer bitişme biçimlerinde korunan son ünsüzünün sıfırla nöbetleştiği görülür.

gel- > getir- [getir- < ketür- < kel-tür-]

kalk- > kaldır- [ < kal-dır- < kaldur- < kalk-dur-]

Ettirgenlik ekini almış bir fiilden sonra tekrar ettirgenlik eki gelebilir. Eklerin sayısı zorlandığında ikiyi de asabilir. -DXr-, -(X)r-, -Ar- eklerinden sonra -(X)t- ek; -(X)t- ekinden sonra se -DXr- ek getirilir:

besle-t-t-r-, otur-t-tur-, söyle-t-t-r- ; yaz-dır-t-,

3. Grup

Türkçede az işlek olan, sadece birkaç fiile gelen ve herhangi bir sözdizimsel değişime neden olmayan türetmeler de vardır.

-X-: kaz-ı-, sür-ü-

-p-: ser-p-, kır-p-

-y-: ko-y-, do-y- -(X)msA-: gül-ü-mse-

-AlA-: kov-ala-, ov-ala, silk-ele, es-ele

Fiil Çatısı: Biçim-Sözdizimsel Özellikler

Türkçe biçimbilgisi, sözdizimiyle ve dilbilgisinin diğer alanlarıyla yakından ilişkilidir. Fiil çatısı; biçimbilgisi ve sözdizimi arasındaki bağlantıyı, etkileşim çok y gösteren bir alandır. Fiile eklenen küçük bir ek, biçim bilgisel bir bağlantıyı gösterirken yükleme bağlı unsurlarda da özellikle özne ve nesne üzerinde) büyük değişimlere yol açar.

Çatı, özne ve nesnenin fiilin etkisiyle gramatik olarak çeşitli nedenlerden dolayı hem anlamsal hem de Sözdizimsel olarak biçim değiştirmesidir. Fiile getirilen çatı ekler (bazı fiilden fiil yapım ekler) özneyi veya nesneyi doğrudan etkiler. Edilgen, dönüşlü, işteş ve ettirgen çatıların dama etken çatıyla ilişkilendirilerek ele alındığı unutulmamalıdır.

Dönüşlü bir yapı, dönüşlülük zamiriyle sağlanabileceği gibi -(X)n- /-(X)l- dönüşlülük eklerinin fiile eklenmesiyle de yapılabilir. Dönüşlülük ek farklı anlamsal değerlere sahiptir. Fiile eklenen dönüşlülük eki, fiilin nesnesini ortadan kaldırır ve ek, özne üzerinde doğrudan bir etki yapar.

İşteş bir yapı, işteşlik zamiriyle (birbiri) veya işteşlik ekinin fiile eklenmesiyle yapılır. İşteşlik zamiri, cümleye farklı işteşlik anlamları katar. Diğer taraftan fiile eklenen işteşlik eki sayesinde özne en az katılımcıdan meydana gelir. Fiile eklenen işteşlik eki de işteşlik zamir gibi farklı seviyelerde işteşlik ifadesi taşır. Bunlardan en belirgin olanı karşılıklı yapılmadır. Bu tür kullanımlarda her katılımcı birebirini karşılıklı olarak doğrudan etkiler ve bunlar, en kuvvetli işteşlik ifadesi taşıyan yapılardır.

Türkçede ettirgen yapıların cümlede meydana getirdikleri değişimler üzerinde pek durulmamıştır. Geçişli fiillerin ettirgen yapılmasıyla ettirgen fiillerin, geçişsiz fiillerin ettirgen yapılmasıyla da oldurgan fiillerin yapıldığı birçok eserde yer alır.

Dilbiliminde ise ettirgen yapılar, es zamanlı çalışmalarda cümlenin sözdiziminde önemli değişimlere neden olmalarından dolayı çok farklı açılardan incelenmiştir.

Comre (1989) ettirgen yapıları;

1. Formal parametre
2. Anlamsal parametre

olmak üzere k grupta inceler. Anlamsal açıdan bakıldığında ettirgen yapılar, doğrudan yapılma veya dolaylı yapılma ifade eder. Formal olarak ise ettirgen yapılar üç grupta incelenir:

1. Analitik ettirgen yapılar
2. Morfolojk ettirgen yapılar
3. Sözcüksel ettirgen yapılar.

Analitik ettirgen yapılar “Ali’nin gitmesine neden oldu.” gibi iki yüklemli yapılar için kullanılırken morfolojk ettirgen yapılar se Türkçedeki gibi eklerle yapılan ettirgen yapılar için kullanılmaktadır. Sözcüksel ettirgen yapılar se dilde işlek olmayan bir ettirgen yapma yöntemidir. Morfolojik ettirgen yapılar, fiilin geçişlilik durumuna göre düzenli bir değişim gösterirler. Türkçe, bu değişimin güzel bir örneğini sunar.

Morfolojk ettirgen yapılar, fiilin geçişlilik durumuna göre düzenli bir değişim gösterirler. Türkçe, bu değişimin güzel bir örneğini sunar.

Fiil çatısında son önemli konu da edilgen yapılardır. Fiile eklenen -(X)l- veya -(X)n- ekler, fiilin öznesini ortadan kaldırır ve varsa nesnesini edilgen fiilin öznesi konumuna getirir. Bir konuşurun veya yazarın edilgen yapıyı seçmesinin edimbilimsel nedenleri vardır. Anlatımda vurgulanmak istenen unsura bağlı olarak edilgen yapı tercih edilir.

Sözlüklerdeki Durum

İsimler ve filler, sözlüklerde madde bası olan kelemlerdir. Dilde var olan, işlek olan veya olmayan birçok kelime sözlüklerde bulunabilir. Türkçede türetilmiş fiil gövdelerinin, özellikle çatı ekleriyle türetilenlerin, sözlüklerde yer alış biçimleri bazı düzensizlikler içerir. Çatı ekleriyle türetilmiş bazı fiil gövdeler sözlüklerde yer alırken bazı gövdeler sözlüklere dâhil edilmemiştir. Sözlüklere, genellikle fiillerin bir veya iki çatı ekli biçimler -her zaman olmasa da- dâhil edilirken üçlü çatı ekin almış filler genellikle sözlüğe dâhil edilmemiştir.

Bu tür türemiş fiillerin sözlüklerde yer alıp almaması, eklerin fiil tabanlarına kattıkları düzenli anlamlarla ilgili olmalıdır. Çatı eklerinin fiillere tahmin edilebilir anlamlar yüklemesi, sözlükçülerde bazı türetimlerin sözlüğe dâhil edilmemesi gerektiği fikrini uyandırmış olmalıdır.