Ünite 8: Birleşik Fiiller ve Kısaltma Grubu

Giriş

Birleşik fiil, bir isim ile bir yardımcı fiilin veya iki ayrı fiil şeklinin yahut da isim soylu bir veya birden fazla kelime ile bir esas fiilin birleşerek tek kavramı karşıladığı fiil türüne denir.

Grubu oluşturan ögeler, asıl anlamlarından az ya da çok farklı, yeni bir anlam ifade ederler. Bir isim ile bir yardımcı fiilin veya iki ayrı fiil şeklinin yahut da isim soylu bir veya birden fazla kelime ile bir esas fiilin birleşmesinden de oluşsa birleşik fiillerde anlamca kaynaşma söz konusudur ve tek bir kavram karşılanır. Birleşik fiiller, basit ya da türemiş fiiller gibidir ve anlatım bakımından farklı değillerdir. Fark sadece yapıdadır. Birleşik fiillerde isim veya isim grubu ile fiil unsuru önce, yardımcı fiil sonra getirilir.

Birleşik fiillerin yapısı ve işlevleri

Birleşik fiiller yardımcı fiilin başına getirilen unsurun isim veya fiil olmasına, unsurların biri veya tümünün, kendi sözlük anlamları dışında kullanılmalarına göre üçe ayrılır.

Birleşik fiillerin yapısı

Bir isim unsuru ile bir yardımcı fiilden oluşan birleşik fiiller

• İsimlere ve isim soylu kelimelere et-, eyle-, ol-, kıl-, yap- vb. yardımcı fiillerden biri getirilerek oluşturulur: mutlu et-, memnun ol-, niyaz eyle-, hasta kıl- vb. Bu yapı isim unsuru+yardımcı fiil = birleşik fiil şeklinde formülize edilebilir.
• Bir isim unsuru ile bir yardımcı fiilden oluşan birleşik fiillerde yardımcı fiil olarak kullanılan kelimeler tek başına fiil olarak da kullanılabilir. İsimlerle kurulan birleşik fiillerde esas anlamı isim unsuru taşımakta, fiillerin anlama bir etkisi bulunmamaktadır. Yardımcı fiil, yalnızca isimlerin fiil olarak kullanımına görev olarak katkı sağlamaktadır.
• Oluş ve hareketi ifade etmede basit ve türemiş fiillerden nasıl yararlanılıyorsa, birleşik fiillerden de aynı şekilde yararlanılır. Ancak, her birleşik fiil, anlam bakımından türemiş bir fiil ile de karşılanamaz.
• Bir isim unsuru ile bir yardımcı fiilden oluşan birleşik fiillerde ses olayları yaşanıyorsa bu durumda bitişik yazılır ve kalıplaşırlar: af et- > affet- , his et- > hisset-, kayıp et- > kaybet-, seyir et- > seyret-, hapis ol- > hapsol-, kayıp ol- > kaybol-, zan olun- > zannolun- vb.
• Bir isim unsuru ile bir yardımcı fiilden oluşan birleşik fiillerde isim unsurunu bazen de ol- ve bulun- yardımcı fiilleri ile birleşen, sıfat-fiil eki getirilmiş fiiller karşılar. Bu tür birleşik fiiller, aldıkları sıfat-fiil ekine göre bitmiş tamamlanmış ya da devam etmekte olan hareketleri karşılamada kullanılır.
• İsim+yardımcı fiil yapısındaki birleşik fiillerde, yardımcı fiilin önünde birden fazla isim unsuru da yer alabilir.
• İsim+yardımcı fiil yapısındaki birleşik fiillerin isim unsuru, bir kelime grubundan da oluşabilir: kendi gibi ol-, kendi kendine ol-, kendine gelir gibi ol- vb.
• İsimlerle kurulan birleşik fiillerde yardımcı fiiller yalnız yukarıda ifade edilen fiillerden ibaret değildir. Bunlara, isimlerle kullanılan, isimlerle birleşik fiiller yapan asıl yardımcı fiiller denebilir.
• Bunların dışında, isimlerle birleşik fiil yapmaya yarayan bazı yardımcı fiiller (düş-, al-, ver-, kal-, bul-, koş-, tuttur-, işle-, koy-, bile-, bin- vb.) de vardır ki bunlar, gerçekte yardımcı fiil olmayıp zamanla anlamlarını kaybetmiş veya deyimleşmiş olmaları sebebiyle yardımcı fiil durumuna düşmüş, bu görevi üstlenmişlerdir: haber sal-, kar düş-, müsamaha göster- vb.

Bir fiil unsuru ile yardımcı fiilden oluşan birleşik fiiller (tasvir fiilleri veya özel birleşik fiiller)

Bu grup, iki ayrı fiilin zarf-fiiller yardımıyla kaynaşmasıyla oluşur ve grupta asıl anlam birinci fiil üzerindedir. İkinci fiil ise aslen bir esas fiil olmasına rağmen, anlam kaymasıyla hem sözlük anlamından farklı yeni bir anlam kazanmış hem de esas fiil olmaktan çıkarak esas fiile birtakım anlam incelikleri katan bir yardımcı fiil konumuna gelmiştir. O hâlde yapı fiil + (zarf-fiil eki) + yardımcı fiil = birleşik fiil şeklinde formulize edilebilir.

• Anlamca birbirine sıkı sıkıya bağlı bulunan, bir tek oluşu ve kılışı gösteren bu birleşiklerde, yardımcı fiilin görevi, esas fiildeki oluş ve kılışın biçimini, tarzını tasvir etmektir ki bu tür fiillere tasvir fiilleri denmesi de bu yüzdendir: anlayabil-, bakıver-, süregel-, şaşakal-, öleyaz-, gidedur- vb. Bu tür yapılarda asıl fiil -(y)Ip,- (y)A, -(y)I ve -(y)U zarf-fiil ekleri alarak yardımcı fiile bağlanır.
• bil-, ver-, dur-, gel-, kal-, yaz- yardımcı fiilleri ilk fiile, yeterlik, tezlik, süreklilik, yaklaşma gibi çeşitli anlamlar katar: alabil-, içiver-, bakadur-, yapagel-, işleyedur-, şaşakal-, düşeyaz- vb. Zarf-fiillerle kurulan bu yapı, bazen ilk fiilin kip eki almasıyla bozulabilir: baktı durdu (bakadurdu yerine), şaştı kaldı (şaşakaldı yerine) vb. Bu yapı, bazen de kip eki alan fiilin tekrarıyla sağlanır ve anlam bakımından aralarında fark yoktur: baktı baktı, durdu durdu, sustu sustu vb. Yapı -(y)Ip/-(yUp zarf ekiyle kuruluyorsa ayrı (gidip dur-, bakıp kal- vb.); - (y)A, -(y)I ve -(y)U zarf-fiil ekleriyle kuruluyorsa bitişik (okuyuver-, yiyebil-, donakal-, içedur-vb.) yazılır.

Özel birleşik fiiller, anlamları bakımından şu gruplara ayrılır:

Yeterlik fiilleri: Esas fiile olumlu durumda -(y)A zarf-fiili eki ve bil- yardımcı fiilinin getirilmesiyle kurulur: gör-ebil-, yaz-a-bil-, ağla-y-a-bil- vb. gibi. Bu birleşik fiil kalıbının esas fiile kattığı anlam, o işi yapmaya, o kılışı gerçekleştirmeye yeterli olduğunu, gücü yettiğini ifade etmektir.

Yeterlik fiilinin olumsuzu eski u- “muktedir olmak” yardımcı fiilinin erimesiyle, bu fiilin olumsuz şeklinin izi olarak -eme- ekinin getirilmesiyle yapılır: anla-y-ama-, bak-ama-, bağla-y-ama-, bil-eme- vb. -mA- olumsuzluk eki alan bir fiilin yeterliği, yine bil- yardımcı fiili getirilerek yapılır: gelme-y-ebil-, bakma-y-abil- vb. Burada, o şeyi yapmaya, o kılışı gerçekleştirmeye gücü yetmeme değil yapmama yeterliliğini ve yapmama imkân ve ihtimalini ortaya koyma ifade edilir: anlamayabil-, gitmeyebil-, görüşmeyebil- vb.

Tezlik fiilleri: Esas fiile -(y)I, -(y)U zarf-fiil eki ve veryardımcı fiilinin getirilmesiyle kurulur: bak-ı-ver-, dolduru-ver-, oyna-y-ı-ver-, sev-i-ver- vb. Bu birleşik fiil kalıbının esas fiile kattığı anlam, o işin çabucak, ansızın, kolayca yapılmasına yöneliktir.

Türkçede tezlik fiilinin yinelenmesiyle anlam pekiştirilir: geli geliver, atı atıver, bakı bakıver vb.

Süreklilik fiilleri: Esas fiile -(y)A, -(y)I/-(y) U ve (y)-Ip/- (y)Up zarf-fiil ekleri ile gel-, git-, gör-, dur-, kal-, koyyardımcı fiillerinden birinin getirilmesiyle kurulur: anlatıla-gel-, sür-e-git-, git-e-dur-, düş-e-gör-, dur-a-kal-, şaş-akal-, al-ı-koy- vb. Bu birleşik fiil kalıbının esas fiile kattığı anlam, o işin veya kılışın kesintisiz olarak sürdüğü, belli bir zaman diliminde yapılmakta olduğu, bir zamandan beri yapılageldiği yönündedir.

Türkçede bu yapıdaki fiillerden daha ziyade -(y)A-göryapısında olumlu şekilden ziyade olumsuz şekle rastlanır: düşmeyegör, ihtiyarlamayagör, sevmeyegör vb.

Yaklaşma fiilleri: Esas fiile -(y)A zarf-fiil eki ve yazyardımcı fiili getirilerek kurulur: öleyaz-, düşeyaz- gibi. Esas fiildeki oluş veya kılışın “az kalsın, neredeyse” gerçekleşeceği anlamı katılmaktadır. Bu kullanımdaki örneklere bugün sınırlı şekilde rastlanmaktadır.

Anlamca kaynaşmış birleşik fiiller

Bu birleşik fiiller, bir isim unsuru ile bir fiil unsurundan meydana gelir. İsim başta, fiil unsuru sonda bulunur. Unsurların biri veya hepsi, kendi sözlük anlamları dışında kullanılır. Bunların bir kısmı deyimleşmiştir: ah et-, el et-, ayağa düş-, baş göz et-, baş ver-, belâyı bul- vb. Bu türden birleşik fiillerin isim unsuru, isim çekim eklerini alabilir.

Birleşik fiillerin işlevleri

Birleşik fiiller, diğer kelime grupları içinde görevli olarak yer alabilir:

• Birleşik fiil, diğer bir birleşik fiilin ögesi olabilir.
• Birleşik fiil, isim-fiil grubunun fiil ögesi olabilir.
• Birleşik fiil, sıfat-fiil grubunun ögesi olabilir.

Birleşik fiillerin cümlede kullanılması

Cümlede, genellikle yüklem olarak görev yapan birleşik fiiller, bunun yanı sıra özne, nesne, yer tamlayıcısı ve zarf tümleci olarak da bulunabilir, tek başlarına, cümleyi de oluşturabilirler. Birleşik fiili oluşturan unsurlar, cümle içinde, yer değiştirebilir.

Kısaltma gruplarının yapısı ve işlevleri

Kelime grupları ve cümlelerden yıpranma ve kalıplaşma yoluyla ortaya çıkan gruplardır. Bu gruplar genellikle isimfiil, sıfat-fiil veya zarf-fiil gruplarından kısalmış ve bunların bir kısmı kalıplaşmıştır.

İsnat, yükleme, yaklaşma, bulunma, uzaklaşma, vasıta grubu başlıkları altında incelediğimiz kısaltma gruplarının ortak özelliği, iki isim unsurundan meydana gelmeleri ve vurgunun ikinci unsur üzerinde bulunmasıdır.

Bazı kısaltma grupları kuralsız olarak ortaya çıkmıştır: gözü aydın, günaydın, kol kola, el ele, gözü tok vb.

Bazı kısaltma grupları ise kurallı olarak ortaya çıkmıştır. Bunlar genellikle, isim-fiil, sıfat-fiil veya zarf fiil gruplarından kısalarak kalıplaşmıştır. Kısaltma gruplarında, sözü edilmeyen ya da düşmüş -etmek, olmak, olan, olarak, eden, ederek, vb.- birer çekimsiz fiil vardır. Kısaltma grupları isimfiil grubundan, sıfat-fiil grubundan ya da zarf-fiil grubundan kısalmış olabilir.

• Kısaltma grupları iki isim unsurundan oluşup ikinci unsur, genelde bir nitelik ismidir. Ancak, ikinci unsuru nitelik ismi olmayan kısaltma grupları da bulunmaktadır.
• Kısaltma gruplarının unsurları, kelime gruplarından oluşabilir.
• Kısaltma grupları, söz diziminde sıfat ve zarf görevinde bulunurlar, kalıplaşarak birleşik kelimeleri oluşturur.
• Kısaltma gruplarında vurgu ikinci öge üzerindedir.

Kısaltma gruplarının yapısı

Yapıları bakımından kısaltma grupları sekiz başlık altında toplanır:

İlgi Grubu: İlgi ekli bir isimle bir başka isim unsurunun oluşturduğu kelime grubudur. Grubun unsurları, bir kelime grubundan da oluşabilir: senin kitap, (onun) kaçırdığı mavi balon vb.

• Belirtili isim tamlamasının tamlanan kısmındaki iyelik ekinin yıpranmasıyla kısalmaya uğrayan bir isim tamlaması yapısındadır.
• İlgi grubu, cümlede/yan cümlede özne, nesne, yer tamlayıcısı olarak görev yapabilir.

Yükleme Grubu: Yükleme ekli bir isimle bir başka isim unsurunun oluşturduğu kelime grubudur. Grubun unsurları tek kelimeden de oluşabilir, bir kelime grubundan da oluşabilir. Vurgu, sondaki öge üzerindedir.

• Grup, esasen, çekimsiz fiillerden/fiilimsilerden kısalmıştır.
• Grubu oluşturan unsurlar, isim ve sıfat görevinde kullanılır.
• Grup, cümlede özne, nesne, yüklem görevinde kullanılır.

Yaklaşma (yönelme) grubu: Yaklaşma ekli bir isimle bir başka isim unsurunun oluşturduğu kelime grubudur. Grubun unsurları birer kelimeden oluşabileceği gibi kelime grubu da olabilir: cana yakın (kimse) vb.

• Yaklaşma grubu, esasen, fiilimsilerle kurulan grupların yıpranmış ve kalıplaşmış şeklidir.
• Vurgu, sondaki öge üzerindedir.
• Yaklaşma grubunun ilk unsuru, belirtisiz isim tamlaması olabilir.
• Yaklaşma grubunun ilk unsuru veya ikinci unsuru yahut da her iki unsuru sıfat tamlaması olabilir.
• Yaklaşma grubu, kelime grupları içinde isim, sıfat ve zarf olarak görev yapar.

Bulunma grubu: Bulunma ekli bir isimle bir başka isim unsurunun oluşturduğu kelime grubudur. Grubun unsurları birer kelimeden oluşabileceği gibi kelime grubu da olabilir. Türkçede sayı ifadelerinin bir bölümünde bulunma grubundan faydalanılır. Bulunma grubu, cümle ve kelime gruplarında isim, sıfat ve zarf görevinde kullanılır. Vurgu ise son hece üzerindedir: binde bir vb.

• Bulunma grubunun her iki unsuru, birer kelimeden oluşabilir.
• Bulunma grubunun ilk unsuru, bir sıfat tamlaması olabilir.
• Bulunma grubunun ikinci unsuru, bir sıfat tamlaması olabilir.
• Bulunma grubunun ilk unsuru, bir isim tamlaması olabilir.
• Bulunma grubunun ilk unsuru tamlayanı düşmüş bir iyelik grubu olabilir.
• Bulunma grubunun ikinci unsuru, bir isim tamlaması olabilir.
• Bulunma grubu, sıfat-fiil veya zarf-fiil grubundan kısalmış olabilir.
• Bulunma grubu, cümlede, ögelerden herhangi biri olarak görev yapabilir.

Uzaklaşma grubu: Uzaklaşma ekli bir isimle bir başka isim unsurunun oluşturduğu kelime grubudur. Grubun unsurları tek kelimeden de bir kelime grubundan da oluşabilir. Vurgu, sondaki öge üzerindedir: kârdan zarar vb.

• Uzaklaşma grubu, sıfat tamlamasında sıfat unsuru olarak veya sıfat unsurunun bir bölümü olarak görev yapar.
• Uzaklaşma grubu, cümlede özne olarak veya öznenin bir bölümü olarak görev yapabilir.
• Uzaklaşma grubu, cümlede zarf olarak görev yapabilir.
• Uzaklaşma grubu, cümlede nesne olarak görev yapabilir.
• Uzaklaşma grubu cümlede yüklem olarak görev yapabilir.
• Uzaklaşma grubu, esasen, sıfat-fiil veya zarf-fiil grubundan kısalmıştır.

Eşitlik grubu: Eşitlik eki almış bir isimle yalın hâlde bir başka isim unsurunun oluşturduğu kelime grubudur. Grubun unsurları, bir kelime grubundan da oluşabilir. Grup, sıfat-fiil ya da zarf-fiil grubundan yıpranma suretiyle kısalmıştır.

• Vurgu, sondaki öge üzerindedir.
• Eşitlik grubu cümlede daha ziyade zarf, kelime gruplarında ise sıfat tamlamasının sıfat unsuru olarak görev yapar: delice rüzgarlar vb.

Vasıta grubu: Vasıta ekli bir isimle bir başka isim unsurunun oluşturduğu kelime grubudur. Grubun unsurları, bir kelime grubundan da oluşabilir.

• Vurgu, sondaki öge üzerindedir.
• Vasıta grubu, sıfat-fiil ya da zarf-fiil grubundan kısalmıştır.
• Grup, cümle/yan cümle ve kelime gruplarında isim, sıfat ve zarf olarak kullanılabilir.

İsnat grubu: Bir nitelik (vasıf ) isminin kendisinden önce gelen bir isme dayandırıldığı kelime grubu olup yapısı bakımından, sıfat tamlamasının ters çevrilmiş hâli görünümündedir. İsnat grubunda, biri diğerine isnat edilen iki isim unsuru vardır. Birinci isim iyelik ekli olabilir. Bu grubun yapısı şöyle formülize edilebilir: yalın hâlde veya iyelik ekli isim (isnat olunan, isnat yapılan isim) + yalın hâlde isim veya sıfat (isnat edilen isim veya sıfat).

• İsnat grubu, kelime grupları ve cümlede isim, sıfat ve zarf görevinde bulunur.
• Grubu oluşturan unsurlar tek bir kelime olabilecekleri gibi kelime grubu da olabilir.
• Eğer vurgu birinci unsur olan unvan veya akrabalık unsuru üzerinde olursa bu kelime grubu sıfat tamlaması özelliği taşır.

Kısaltma gruplarının işlevleri

Kısaltma gruplarının çeşitli işlevleri vardır:

• Kısaltma grupları başka bazı kelime grupları içerisinde yer alabilir.
• İsnat grubu, sıfat tamlamasının sıfat ögesidir.
• Bulunma grubu, sıfat tamlamasının sıfat ögesidir.

Kısaltma gruplarının cümlede kullanılması

Kısaltma grubu cümlede özne olarak kullanılabilir:

• Yaklaşma grubu özne olarak görev yapabilir.
• Bulunma grubu özne olarak görev yapabilir.
• Bulunma grubunun da içerisinde yer aldığı iyelik grubu özne olarak görev yapabilir.
• Unvan grubu cümlede yüklem görevinde kullanılabilir.

Kısaltma grubu cümlede nesne olarak kullanılabilir:

• İlgi grubu nesne olarak görev yapabilir.
• Bulunma grubu nesne olarak görev yapabilir.
• Vasıta grubu nesne olarak görev yapabilir.

Kısaltma grubu cümlede zarf tümleci olarak kullanılabilir:

• Uzaklaşma grubu zarf tümleci olarak görev yapabilir.
• Vasıta grubu zarf tümleci olarak görev yapabilir.
• Yaklaşma grubu zarf tümleci olarak görev yapabilir.
• Bulunma grubu zarf tümleci olarak görev yapabilir.

Kısaltma grubu cümlede yüklem olarak kullanılabilir:

• Uzaklaşma grubu yüklem olarak görev yapabilir.
• Yaklaşma grubu yüklem olarak görev yapabilir.
• Bulunma grubu yüklem olarak görev yapabilir.