Ünite 2: Sıfat Tamlaması ve Sayı Grubu

Giriş

Sıfat tamlaması , bir ismin bir başka isim tarafından nitelenmesi veya belirtilmesiyle oluşan kelime grubudur. Alanla ilgili kimi kaynaklarda sıfat takımı; sıfat için ön ad terimini kullanan kimi kaynaklarda da ön ad takımı, ön ad tamlaması terimleri de kullanılmaktadır. Sıfat tamlamasını oluşturan kelimelerden her biri esasen isimdir. Ancak, biri diğerini nitelediği veya belirttiği için sıfat özelliğini kazanmaktadır. Türkçede temel unsurun sonda yer alması dolayısıyla, tamlamada asıl anlatılmak istenen isim kısmıdır yani tamlanandır.

Sıfat Tamlamasının Yapısı ve İşlevleri

1. Sıfat tamlamasını oluşturan kelimelerden sıfatlar, isim grubunda yer alan kelimeler olup nesneleri nitelemek veya belirtmek suretiyle karşılayan kelimelerdir.

Sıfatlar görev ve anlam yönünden niteleme ve belirtme sıfatları olmak üzere iki gruba ayrılır.

Niteleme (Vasıflandırma) Sıfatları: Varlıkların durumlarını, biçimlerini, renklerini, kısaca nasıl-nice olduklarını bildiren, onları çeşitli yönlerden niteleyen kelimelerdir. Bu sıfatların işlevleri aynı olduğu için kendi içinde gruplara ayrılmadan niteleme sıfatı adı altında toplanır.

Belirtme Sıfatları: İsimleri işaret, soru, belli belirsizlik ve sayı bakımından belirten sıfatlardır. Buna göre de işaret sıfatları, soru sıfatları, belirsizlik sıfatları (belgisiz sıfatlar) ve sayı sıfatları olarak dört gruba ayrılır:

a. İşaret sıfatları: İsimleri işaret yoluyla gösteren sıfatlardır ki bu gösterme, genellikle, isimlerden önce bu, şu, o sıfatları getirilerek yapılır. Türkçede bu, şu, o kelimeleri, tek başına ve hâl ekleri getirilerek kullanıldıklarında zamirdirler. Ancak, zamir olarak kullanıldıklarında bir ismi belirtmeyip ismin yerine kullanılırlar.

b. Soru Sıfatları: İsimleri soru yoluyla belirten sıfatlardır: ne (zaman), nasıl (sevdalar), hangi (çılgın), kaçıncı (bahar), kaç (yıl), kaçar (ay) vb. Soru sıfatlarını da soru zamirleriyle karıştırmamak gerekir. Soru sıfatı bir isimle birlikte, soru zamiri ise ismin yerine kullanılır.

c. Belirsizlik Sıfatları (Belgisiz Sıfatlar): İsimleri, belli belirsiz şekilde belirten sıfatlardır: kimi (yollar) vb. Belirsizlik sıfatlarını da belirsizlik zamirleriyle karıştırmamak gerekir. Belirsizlik sıfatı bir isimle birlikte, belirsizlik zamiri ise ismin yerine kullanılır: kimi (şarkılar) (sıfat), kimisi (zamir) vb.

ç. Sayı Sıfatları: İsimleri sayı yoluyla (miktar, sıra, üleştirme, kesir) belirten sıfatlardır. Sayı sıfatlarının türleri şunlardır:

• Asıl sayı sıfatları: İsimlerin kesin sayılarını belirtir: üç, on dört, bin bir vb.
• Sıra sayı sıfatları: İsimlerin sırasını belirtir: birinci, onuncu vb.
• Üleştirme sayı sıfatları: önüne geldikleri isimleri sayı bakımından paylaştırma, dağıtma, bölük bölük gösterme yönlerinden açıklayan sıfatlardır: ikişer, üçer vb.
• Kesir sayı sıfatları: Belirttiği isimlerin sayısını kesirli olarak gösteren sıfatlardır: yüzde üç, binde bir vb.
• Topluluk sayı sıfatları: Asıl sayı sıfatlarına gelerek belirttikleri nesneler arasında yakınlık, birlik olduğunu gösteren ve bir nesne topluluğu bildiren sıfatlardır: ikiz, üçüz vb.

2. Sıfatlar isim grubundan kelimelerdir. Ancak isim olan kelimeler bir başka ismin önünde yer aldığında, isimlerden sıfat yapma ekleri getirildiğinde, tamladığı ismi çeşitli bakımlardan niteleyip (biçim, renk, durum vb.) belirttiğinde (belli belirsizlik, sayı, işaret, soru) sıfat olma özelliği kazanırlar.

Türkçede pek çok özel isim, yer ve yerleşim yeri, lakap isminde sıfat tamlaması şeklinde birleşik kelime bulunmaktadır. Sıfat tamlaması kalıbındaki birleşiklerin çoğu, cins isim olarak kullanılır. Sıfat tamlamasında sıfat tamlayan, isim tamlanan dizgesinde olup her iki unsur da eksiz durumdadır.

3. Sıfatlar, isim grubundan kelimelerdir. Meselâ güzel bir isimdir ama hava isminin önüne getirildiğinde, yani nesne durumundaki hava’nın niteliği durumunda, sıfat olup kendi başına isimdir.

4. İsimler somut ya da soyut bir nesnenin adı oldukları, kendi başlarına bir varlığı, bir nesneyi karşıladıkları hâlde, sıfatlarda böyle bir özellik bulunmaz. Yalnızca varlık ve nesnelerde var olan niteleme ve belirtme özelliklerini soyut olarak gösterirler.

5. Sıfatlar, tek vasıftan ibaret olan nesneleri karşıladıkları zaman isim olurlar. Örneğin “Güzeller nazlı olur.” cümlesinde “güzel” kelimesi isimdir.

6. İsimler, çokluk, iyelik ve isim çekim eklerini alabildikleri hâlde, sıfatlar bu ekleri alamaz, isimler ile eksiz olarak birleşip sıfat tamlamasını oluşturur.

7. Sıfatlar, isimleri; zarflar ise fiilleri (cümlede yüklemi) niteler veya belirtir.

8. Sıfat tamlamasında, tamlananın yani ismin önüne birden fazla sıfat getirilebilir. Bu durumda da sıfatların dizilişi gelişigüzel olmayıp bir düzen dâhilindedir. Bazen niteleme sıfatları, bazen de belirtme sıfatları önce getirilebilir. Ancak genellikle de belirtme sıfatları niteleme sıfatlarından daha önce getirilir.

9. “Bir” kelimesi, sayı sıfatı olarak niteleme sıfatlarından önce geldiği hâlde, belirsiz sıfat olarak, niteleme sıfatlarından sonra gelir.

10. Sıfatlar zarflar tarafından nitelenebilir.

11. Bir ismin önünde yer alarak sıfat gibi kullanılan bir isim, bazen bir +DA bulunma, +A yönelme, +DAn çıkma, +ki aitlik, +CA eşitlik eki alabilir.

12 . Sıfat tamlamasında, sıfat kısmı, bazen, sıfat-fiil ekleri (-An, -DIk, -Ar, -mAz, -mIş/-mUş ve -AcAk vb.) ile kurulmuş sıfat-fiil grubunun sıfat gibi kullanılmasıyla oluşabilir.

13. Sıfat tamlamasında, tamlayan yani sıfat kısmı, bazen, zarf-fiil ekinin (-mAdAn, -Ip vb.) de içinde bulunduğu bir fiilimsi grubunun sıfat gibi kullanılmasıyla oluşabilir.

14. Sıfat tamlamasında sıfat kısmı pekiştirilmiş sıfat olabilir.

15. Sıfat olarak kullanılan kelimeler, bir sıfat veya fiilin önüne getirildiklerinde zarf görevi yüklenmiş olur.

16. Sıfat tamlamasında, tamlanan yani isim kısmı bir isim tamlaması olabilir.

17. Tamlanan yani isim unsuruna “nasıl?” sorusu sorularak niteleme sıfatları belirlenebilir.

Sıfat tamlamalarının işlevleri

Sıfat tamlamaları, diğer kelime gruplarında kullanılışları bakımından şöyle ele alınabilir:

• Sıfat tamlamasında tamlayan durumundaki sıfat ya da tamlanan durumundaki isim kısmı, bir isim tamlaması şeklinde olabilir.
• Sıfat tamlamaları isimlerde olduğu gibi ek alarak yahut bir ismin önünde yeniden sıfat olabilir. • İsimler bir başka ismi niteledikleri veya belirttikleri zaman sıfatlaşırlar. Ancak, sıfat olarak bilinen belli kelimeler ile isim olarak bilinen bazı kelimelerin bazen tamlayan, bazen de tamlanan durumunda birbirine geçiştiği görülür.
• Sıfatlar, tek başlarına isim olarak yer alabilir, lakap olabilir.
• Bazen, sıfat tamlaması ile isim tamlaması iç içe geçebilir; yapı, karma tamlama biçiminde olabilir.
• Sıfat tamlamasında, sıfat kısmı bazen de bir isnat grubu şeklinde olabilir.
• Sıfat tamlamasında sıfat kısmı bazen de isim çekim ekleriyle kurulmuş kısaltma grupları (yükleme grubu, yönelme grubu, bulunma grubu, çıkma grubu, vasıta grubu, eşitlik grubu vb.) şeklinde olabilir.
• Sıfat tamlamasında, tamlayan yani sıfat kısmı, tekrar grubu biçiminde oluşabilir.
• Tamlamanın tamlanan yani isim kısmında tekrar grubu bulunabilir.
• Sıfat tamlamasında, tamlayan yani sıfat kısmı, bazen, bir edat grubunun sıfat görevi yüklenmesiyle oluşabilir.
• Sıfat tamlamasında, sıfat kısmı bazen de bir sayı grubu şeklinde olabilir.

Sıfat tamlamalarının cümlede kullanılması

Sıfat tamlamaları cümlede özne, nesne, yer tamlayıcısı, zarf tümleci ya da yüklem olarak kullanılabilir.

Sayı grubunun yapısı ve işlevleri

• Türkçede sayılar tek kelime ile (bir, on vb.), sıfat tamlaması ile (üç yüz, yedi milyon vb.) ya da sayı grubu ile (on bir, beş yüz altmış sekiz) karşılanabilir. Sayı grubuyla karşılanan sayılar, tek kelime ile karşılanan sayıların on’dan sonra yer alanlarının ve sıfat tamlaması ile karşılanan sayıların ara yerlerindeki sayılardır.
• Sayı grubunda, büyük sayı ve küçük sayının basamak sistemine göre sıralandığı görülmektedir. Dizgede, büyük sayı önce, küçük sayı sonra getirilmektedir.
• Kelime grubu hâlindeki sayılar ya sıfat tamlaması ya da sayı grubu kuruluşundadır. Vurgu sıfat tamlamasında birinci, sayı grubunda ise ikinci öge üzerindedir. Sıfat tamlaması genellikle ana sayıları karşılarken, sayı grubu ara sayılar içindir.
• Sayı grubunda milyona kadar iki unsur bulunur. Milyonlu sayılar üç, milyarlı sayılar dört unsurlu olur. Fakat her unsur kendi içinde sayı grubu, sıfat tamlaması ya da tek kelime olabilir.
• Sayı grubunu oluşturan sayı isimleri eksiz birleşir.
• Sayı grubunda vurgu, küçük sayı ismi üzerinde olup sondadır.
• Sayı grubunu oluşturan sayılar, aralarına herhangi bir işaret konmaksızın ayrı yazılır.
• Sayı grubu, söz diziminde, isim ve sıfat görevinde kullanılır.

Sayı grubunun işlevleri

Sayı grupları, diğer kelime gruplarında kullanılışları bakımından şöyle ele alınabilir:

• Sayı grupları, bazı kelime gruplarında görevli olarak yer alabilir.
• Sayı grubu, belirtisiz isim tamlamasında tamlayan olarak görev yapar.
• Sayı grubu, belirtili isim tamlamasının tamlayan ögesi olarak kullanılır.
• Sayı grubu, isim tamlamasında hem tamlayan hem de tamlanan olarak görev yapar.

Sayı gruplarının cümlede kullanılması

Sayı grupları cümlede özne, yer tamlayıcısı, zarf tümleci, nesne, ya da yüklem olarak kullanılabilir.