Ünite 4: Yapılarına Göre Cümleler-II

Yapılarına Göre Cümleler

Anlatımın anlamlı en küçük birimine kelime denir. Kelimeler anlatımda kullanılır ve anlam ifade ederler fakat tek başlarına anlatım ifade etmekte yetersiz kalabilirler. İfade etmek istediğimiz yargıyı tam olarak karşıdakine anlatabilmek için kelimeleri birtakım dilbilgisi kurallarına uygun olarak bir araya getiririz ve cümleler oluştururuz.

Cümleler yargı bildiren ifadelerdir. Bu şekilde duygularımızı, düşüncelerimizi ifade ederek iletişimi sağlamış oluruz.

Kelimeler bir araya getirilerek birbirine belli dilbilgisi kurallar çerçevesinde birbirine bağlanarak cümleler oluşturulur. Cümleler yargı bildiren ifadelerdir. Cümleler de yine birtakım kurallar çerçevesinde birbirine bağlanarak daha üst seviyede bir anlatım oluşturularak paragraflar oluşturulur.

Paragraflar daha geniş düzeydeki anlatım biçimleridir. Daha geniş anlatım düzeylerini gerçekleştirmek için cümleler çeşitli şekillerde birbirine bağlanırken anlam örgüleri oluşur. Cümlenin anlamı sadece kendini oluşturan kelime veya kelime gruplarında değildir. Birbirine çeşitli şekillerde bağlanan cümleler bir bütün olarak diğer cümleler birlikte değerlendirilmelidir. Bu bakımdan cümleyi anlam yönünden değerlendirirken sadece kendi anlam bütünlüğü içerisinde değil anlam bağı kurduğu diğer cümlelerle birlikte değerlendirmek gerekir. Çünkü metin içinde yer alan her cümle o metnin anlatmak istediği düşüncenin bir zincir halkasıdır.

Yapılarına göre cümleler dört gurupta incelenir. Bunlar:

1. Basit cümle
2. Birleşik cümle
3. Sıralı cümle
4. Bağlı cümle

Biz bu bölümde sıralı cümle, bağlı cümle arasözlü cümle ve eksiltili cümleyi anlatacağız.

Sıralı Cümle

Birden çok yargı bildiren cümlelerdir. Birden çok yüklemin noktalama işretleriyle birbirine bağlanmasıyla oluşan cümlelerdir. Arka arkaya sıralanmış basit cümlelerden oluşur.

Örnek: Gelen gider, konan göçer.

Yukarıdaki cümlede “gider” ve “göçer” yüklemleri virgül ile bağlanmıştır.

Sıralı cümle kendi arasında bağımlı sıralı cümle ve bağımsız sıralı cümle olmak üzere ikiye ayrılır.

A) Bağımsız Sıralı Cümle: İki yüklem arasında öge ortaklığı bulunmayan cümlelerdir. Her cümlenin ögeleri ayrı ayrıdır, şekil yönünden cümleler arasında bir bağ yoktur fakat anlam yönünden bir bağ vardır. Bu cümlelerin bir arada bulunma sebebi aralarındaki anlam yakınlığıdır.

Bağımsız sıralı cümlelerin cümle çözümlemelerinde, sıralanan cümlelerin ögeleri ayrı ayrı bulunarak gösterilir:

Örnek: Çirkin bürünür, güzel görünür.
Özne   yüklem  özne   yüklem

El yarası geçer, dil yarası geçmez.
özne      yüklem  özne       yüklem

Yukarıdaki örneklerde görüldüğü gibi “geçer” ve geçmez “yüklemleri arasında hiçbir ortak öge yoktur. Anlam yönünden bir ortaklık söz konusuyken öge bakımından bir ortaklık söz konusu değildir.

B) Bağımlı Sıralı Cümle : Birbirine noktalama işaretleriyle bağlanan cümleler arasında öge ortaklığı olan cümlelerdir. Bu cümleler birbirlerine hem anlam yönünden hem de şekil yönünden birbirine bağlıdır, aralarında öge ortaklığı söz konusudur. Yani bu cümleler yalnız kullanıldıklarında bir anlamı olan ve bir araya gelince de anlam bağlılığı yanında öge ortaklığı olan cümlelerdir.

Ortak Yüklemli Cümleler:

Yüklemeleri ortak olan cümlelerdir.

Örnek: Duvarı nem, insanı gam yıkar.
Yüklem

Yukarıda görüldüğü gibi “yıkar” yüklemi her iki cümlenin de yüklemidir.

Ortak Özneli Cümleler:

Özneleri ortak olan cümlelerdir.

Örnek: Göz bir penceredir, gönle bakar.
Özne   yüklem            dt  yüklem

Yukarıdaki örnekte görüldüğü gibi birbirine bağlanan cümleler arasında özneler ortaktır.

Ortak Nesneli Cümleler

Nesnesi ortak olan cümlelerdir.

Örnek: Mendilini aradı , fakat bulamadı.
Nesne   yüklem         yüklem

Yukarıdaki cümlede,”aradı ve bulamadı” yüklemlerinin nesnesi “Mendilini” sözcüğüdür.

Ortak Yer Tamlayıcılı Cümleler:

Yer tamlayıcıları ortak olan cümlelerdir.

Erişilmez yollara dağıldınız , gittiniz
Yer tamlayıcısı      yüklem    yüklem

Yukarıdaki cümlede görüldüğü üzere erişilmez sözcüğü her iki yükleminde yer tamlayıcısı durumundadır.

Ortak Zarf Tamlayıcılı Cümleler:

Zarf tamlayıcıları ortak olan cümlelerdir.

Örnek:

Dün gece çok çalıştığı için epeyce yorulmuş , sarsılmıştı .
Zarf tm. Yüklem     yüklem

“Epeyce” zarf tamlayıcısı her iki yükleminde durumunu nitelemiş ve ortak zarf olarak kullanılmıştır.

Bağlı Cümle

Birden fazla yüklemin birbirine “ama, fakat, ve, de, eğer” gibi bağlaçlarla bağlanmasıyla oluşan cümlelerdir.

Cümle başı bağlaçları cümleleri ya kendilerinden önce gelen cümlelere ya da kendilerinden sonra cümlelere bağlar. Bu cümleler yapıca birbirinden bağımsız olsalar da anlam bakımından birbirlerine bağlıdır, bir anlam bir anlam bütünlüğü içindedirler. Bu bakımdan cümlelerine başına gelen bağlaçlar cümleyi başka cümlelere bağlayarak çeşitli anlam ilişkileri kurarak, bir cümledeki anlamı genişletip cümleleri birbirine bağlar. Bu ilişkiler: sebep sonuç, amaç sonuç, benzerlik, şaşırma ,istek vb. olabilir.

Cümle başı bağlaçları içerisinde yer alan “eğer” ve “şayet” bağlaçları şart ifadesi taşıdıklarından bağlı cümle kuruluşunda yer almazlar. Şartlı birleşik cümlelerde şart ifadesini kuvvetlendirmek için kullanılırlar. Cümle başı bağlaçları dışında “de, da” kuvvetlendirme edatının da”- dığı halde, -masına rağmen” işleviyle iki cümleyi bağlayarak bağlı cümle oluşturduğu görülür.

Örnek: Baktı da görmedi.

Gitti de gelmedi

“ve” bağlacının da bazı cümleleri “-dığı için, böylece, bu yüzden” anlamlarıyla birbirine bağladığı görülür. “Ve” bağlacı, bu kullanımlarda cümleler arasında art arda oluş veya eş zamanda oluş ilgisi kuran bir sıralama bağlacı değil anlamca sebep-sonuç ilgisi kuran bir cümle başı bağlacı durumundadır. Bu cümleler de bağlı cümle olarak değerlendirilir.

Bağlı cümleler ögelere ayrılırken yani çözümlenirken bağlaçtan önceki ve sonraki cümleler ayrı ayrı değerlendirilip ögeler ayrı ayrı bulunur.

Örnek: Sınıfa girdi ve arka sıraya oturdu.
Dt  yüklem          dt          yüklem

Yukarıda görüldüğü gibi “girdi” ve “oturdu” yüklemleri birbirine “ve” bağlacıyla bağlanmıştır.

Ara Sözlü (Cümleli) Cümle

Yapısında arasöz veya aracümle bulunduran cümlelere ara sözlü cümle denir. Ara sözler cümlede açıklama ve ek bilgi verirler ve ögelerin arasına girerler. Cümle içerisinde ara sözler virgül işaretiyle veya kısa çizgi işaretiyle belirtilirler. Ara sözler cümlenin yapısında herhangi bir değişikliğe yol açmazlar. Anlamı daha iyi belirtmek ve anlama açıklık kazandırmak için kullanılırlar. Yapısında ara söz veya ara cümle bulunduran cümlelere ara sözlü cümle denir.

Ara sözler öge olarak değerlendirilmezler. Ara sözler veya ara cümleler cümleden çıkarıldığında cümlenin anlamında bir bozulma olmaz.

Örnek: Bu gelen köylü - sesinden tanıdım - bir kızdı.

Yukarıdaki örnekte görüldüğü gibi kısa çizgi arasındaki cümle ara cümledir.

Eksiltili Cümle

Yüklemi olmayan cümlelerdir. Bitmemiş cümlelerdir. Bu tür cümlelerde yüklem olmasa da yargı vardır. Anlatımı kolaylaştırmak için yüklem kullanılmaz genellikle kendinden bir önceki cümlede yargı tamamlanır ve daha eksiltili cümle kullanılır, amaç anlatımı etkili hale getirmektir. Eksiltili cümlelerin sonuna genellikle üç nokta (…), soru işareti (?), ya da ünlem işareti (!) konur.

Örnek: Armudun sapı, üzümün çöpü

Oğlan dayıya, kız halaya

Yukarıda görüldüğü üzere cümlelerde yüklem yoktur ve eksiltili cümlelerdir.