Ünite 7: Cümle Çözümlemesi Örnekleri

Cümle Çözümlemesi

Cümle çözümlemesi bir metinde kaç cümle olduğunu, bircümleyi meydana getiren ögeleri ve bu ögeler içindekikelime gruplarının neler olduğunu inceleyip belirlemeyeçalışmaktır.

Cümle çözümlemesi örneği:

“Gözlerin kararan yollarda üzgün

Ve bir zambak kadar beyazdır yüzün;

Süzülüp akasya dallarında gün

Erir damla damla ayaklarında.”

(Ahmet Muhip Dıranas)

Bu şiirde iki cümle vardır; birinci cümle sıralı bir isimcümlesidir: Gözlerin kararan yollarda üzgün ve birzambak kadar beyazdır yüzün.

Cümlenin Ögeleri:

üzgün: Yüklem (Aslı üzgündür şeklindedir; fakat bildirmeeki -dir düşmüştür.)

gözlerin: Özne

kararan yollarda: Yer tamlayıcısı

ve: Cümle dışı öge (sıralama bağlacı)

bir zambak kadar beyazdır: Yüklem

yüzün: Özne

Kelime Grupları:

gözlerin: Tamlayanı düşmüş iyelik grubu ([senin] gözlerin)

kararan yollar: Sıfat tamlaması

sıfat isim

bir zambak kadar beyaz: Sıfat tamlaması

bir zambak / kadar: Edat grubu

isim edat

bir zambak: Sıfat tamlaması sıfat isim

yüzün: Tamlayanı düşmüş iyelik grubu ([senin] yüzün)

İkinci cümle ise basit bir cümledir: Süzülüp akasya dallarında gün erir damla damla ayaklarında.

Cümlenin Ögeleri:

erir: Yüklem

gün: Özne

akasya dallarında süzülüp: Zarf tümleci

damla damla: Zarf tümleci

ayaklarında: Yer tamlayıcısı

Kelime Grupları:

akasya dallarında süzülüp: Zarf-fiil grubu

akasya / dalları: Belirtisiz isim tamlaması

damla damla: Tekrar grubu (Aynı kelimenin tekrarı ile yapılmış.)

ayakların: Tamlayanı düşmüş iyelik grubu ([senin] ayakların)

Cümle çözümlemesi örneği:

“Dar kapısından başka aydınlık girecek hiçbir yeri olmayan dükkânında, tek başına, gece gündüz kıvılcımlar saçarak çalışan Koca Ali, tıpkı kafese konmuş terbiyeli bir aslanı andırıyordu.”

(Ömer Seyfettin, Diyet)

Bu cümle, basit bir fiil cümlesidir.

Cümlenin Ögeleri:

andırıyordu: Yüklem

dar kapısından başka aydınlık girecek hiçbir yeri olmayan dükkânında, tek başına, gece gündüz kıvılcımlar saçarak çalışan Koca Ali: Özne

tıpkı kafese konmuş terbiyeli bir aslanı: Belirtili nesne

Kelime grupları:

dar kapısından başka aydınlık girecek hiçbir yeri olmayan dükkânında, tek başına, gece gündüz kıvılcımlar saçarak çalışan Koca Ali: Sıfat tamlaması

Koca Ali: Birleşik isim grubu

dar kapısından başka aydınlık girecek hiçbir yeri olmayan dükkânında, tek başına,

gece gündüz kıvılcımlar saçarak çalışan: Sıfat-fiil grubu

dar kapısından başka aydınlık girecek hiçbir yeri olmayan dükkanı

dar kapısından başka aydınlık girecek hiçbir yeri olmayan / dükkân: Sıfat tamlaması

dar kapısından başka aydınlık girecek hiçbir yeri olmayan: Sıfat-fiil grubu

dar kapısından başka aydınlık girecek hiçbir yeri: Sıfat tamlaması

dar kapısından başka: Edat grubu

dar kapısı: Tamlayanı düşmüş iyelik grubu

dar / kapı: Sıfat tamlaması

aydınlık girecek: Sıfat-fiil grubu

hiçbir / yer: Sıfat tamlaması

gece gündüz kıvılcımlar saçarak: Zarf-fiil grubu

gece gündüz: Tekrar grubu (zıt anlamlı)

tıpkı kafese konmuş / terbiyeli bir aslan: Sıfat tamlaması

terbiyeli / bir aslan: Sıfat tamlaması

bir / aslan: Sıfat tamlaması

tıpkı kafese konmuş: Sıfat-fiil grubu

Cümle çözümlemesi örneği:

“Henüz renk ve güzel kokular bitmemiş, fakat baharın bol renkleri hissedilmez şekilde kaybolmuştu.”

(Mehmed Rauf, Eylül)

Bu cümle bağlı bir cümledir.

Cümlenin Ögeleri:

bitmemiş: Yüklem

renk ve güzel kokular: Özne

henüz: Zarf tümleci

fakat: Cümle dışı öge (bağlaç)

kaybolmuştu: Yüklem

baharın bol renkleri: Özne

hissedilmez şekilde: Zarf tümleci

Kelime Grupları:

renk ve güzel kokular: Bağlama grubu

güzel / koku: Sıfat tamlaması

baharın / bol renkleri: Belirtili isim tamlaması

bol / renk: Sıfat tamlaması

hissedilmez / şekil: Sıfat tamlaması

kaybol- : Birleşik fiil (

hisset- : Birleşik fiil (< hiss + et-, isim + yardımcı fiil kalıbında)

Yukarıdaki örneklerde cümleyi meydana getiren ögeler ve bu ögeler içindeki kelime grupları incelenmiştir. Bildiğiniz gibi, kelime grubu, bünyesinde birden fazla kelime bulunduran, yapı ve anlam bakımından bir bütünlük gösteren, cümlede bir bütün olarak kullanılan ve herhangi bir yargı bildirmeyen dil birlikleridir.

Cümle çözümlemesi örneği:

“Ey Türk gençliği! Birinci vazifen Türk istiklâlini, Türk

Cumhuriyetini ilelebet muhafaza ve müdafaa etmektir.”

Bu cümle, bir isim cümlesidir.

Cümlenin Ögeleri:

Türk istiklâlini, Türk Cumhuriyetini ilelebet muhafaza ve müdafaa etmektir : Yüklem

Birinci vazifen: Özne

Ey Türk gençliği: Cümle dışı öge (Ünlem grubu)

Kelime Grupları:

Ey / Türk gençliği: Ünlem grubu

Türk /gençliği: Belirtisiz isim tamlaması

Türk istiklâlini, Türk Cumhuriyetini ilelebet muhafaza ve müdafaa etmek: isim-fiil

muhafaza ve müdafaa etmek: Birleşik fiil (isim-fiil şeklinde)

muhafaza ve müdafaa: Bağlama grubu

Türk / istiklâli: Belirtisiz isim tamlaması

Türk / Cumhuriyeti: Belirtisiz isim tamlaması

Birinci vazifen: Tamlayanı düşmüş iyelik grubu ([senin] birinci vazifen)

Birinci vazife: Sıfat tamlaması

Cümle çözümlemesi örneği:

“Ölmek kaderde var, /bize ürküntü vermiyor,

Lâkin vatandan ayrılışın ıztırabı zor.”

(Yahya Kemal Beyatlı)

Bu beyitte üç cümle vardır.

Birinci cümle: Ölmek kaderde var.

Cümlenin Ögeleri:

var : Yüklem (Aslı vardır biçimindedir fakat -dır fiil kısmı düşmüştür.)

ölmek: Özne

kaderde: Yer tamlayıcısı

İkinci cümle: Bize ürküntü vermiyor.

Cümlenin Ögeleri:

vermiyor: Yüklem;

o: Gizli özne;

ürküntü : Belirtisiz nesne;

bize : Yer tamlayıcısı

Üçüncü cümle: Lâkin vatandan ayrılışın ıztırabı zor.

Cümlenin Ögeleri:

zor: Yüklem (Aslı zordur biçimindedir fakat -dur fiil kısmı düşmüştür.)

vatandan ayrılışın ıztırabı: Özne

lâkin: Cümle dışı öge (Bağlama işleviyle iki dizeyi bir birine bağlamaktadır.)

Kelime Grupları:

vatandan ayrılışın / ıztırabı: Belirtili isim tamlaması

vatandan ayrılış: İsim- fiil gurubu