Ünite 3: Yapılarına Göre Cümleler-I

Yapılarına Göre Cümleler-I

Yüklem ve yüklemin belirttiği yargıya göre belirlenen sınıflandırmadır.

Basit Cümle

Tek yüklemi olan; tek yargı bildiren; bir düşünce, duygu veya istek anlatan cümledir. Yüklemi aşağıdakilerden oluşabilir:

• çekimli bir fiil: Tatlı dil yılanı deliğinden çıkarır.
• ek fiil almış:
  1. isim: Bütün kötülüklerin anası cehalettir.
  2. isim gibi kullanılan bir kelime grubu: Komşu hakkı Tanrı hakkıdır.

İsim-fiil, sıfat-fiil ve zarf-fiil grupları tam bir yargı bildirmezler. Bu yüzden bu gruplar söz diziminde cümle olarak kabul edilemez. Bunlar, ya cümlenin bir ögesi ya da cümle ögelerinden birini tamamlayan bir unsur olarak cümleye katılır. Bu yapıları içeren cümleler, birleşik cümle değil basit cümle olarak değerlendirilirler:

• Aşure yemeye giden kaşığını yanında taşır.
• Kol kesilirken parmak acımaz.

Birleşik Cümle

İçinde esas yargının bulunduğu bir temel cümle ile onu anlam ve görev bakımından tamamlayan bir veya birden fazla yan cümleden oluşan cümlelerdir. Birleşik cümlede yan cümlelerin de yüklemlerinin çekimli bir fiil olması, yani tam bir yargı ifade etmesi gerekir. Yan cümle; temel cümlenin bir ögesi gibi işlev görür; temel cümledeki yargıyı güçlendirir, onu açıklar, tamamlar ve değişik ilgilerle temel cümleye bağlar.

Birleşik cümlede yer alan cümleler:

Temel Cümle: Esas yargının bildirildiği cümledir. Yalnız başına da kullanılabilir. Ana düşünceyi bildirdiği için “ana cümle” de denir.

Yan Cümle: Temel cümlenin dışında kalan; ancak temel cümlenin ifade ettiği fikri bir sebebe, bir şarta, bir dileğe bağlayan cümledir. Çoğu zaman temel cümleden önce bulunur ve çekimli bir fiille kurulur. Yan cümleler, bir yargı taşısalar da anlam ve kuruluş bakımından daima temel cümleye bağlıdır ve temel cümlenin bir ögesi olarak bulunur.

Türkçede yan cümlesi çekimli fiille kurulan birleşik cümlelerin şu türleri vardır:

Şartlı Birleşik Cümle

Şart ifadesine dayalı –sA ekiyle yapılan bir yan cümle ile bir ana cümleden meydana gelir. Şart kipi, istek ve temenni ifadelerinin dışında tam bir yargı bildirmez. Şart cümlesi, temel cümleden önce gelir ve çok defa da zarf işleviyle temel cümleye bağlanır. Şartlı birleşik cümleler, Türkçenin en eski cümle türlerindendir. Şartlı birleşik cümleyi çözümlerken önce yan ve temel cümleler belirlenir, sonra her iki cümlenin ayrı ayrı cümle ögeleri bulunur. Yan cümlenin ana cümleyi anlam bakımından hangi yönde tamamladığı belirtilir:

Şartlı birleşik cümle:

İnsan sağ iken bilinmezse ölünce hiç bilinmez.

(Cevdet Kudret, Küçük Paşa )

Yan Cümle:

İnsan sağ iken bilinmezse

Temel Cümle:

ölünce hiç bilinmez.

Yan Cümle Ögeleri:

insan : özne

sağ iken : zarf tümleci

bilinmezse : yüklem

Temel Cümle Ögeleri:

(o, insan) : gizli özne

ölünce : zarf tümleci

hiç : zarf tümleci

bilinmez : yüklem

Yan cümle , temel cümleyi zarf işlevi ile tamamlamaktadır.

Şart kipi, istek işlevine de sahiptir. Bu kip, bir istek ve temenni ifade ettiği zaman tam bir yargı bildirir. Ancak bu yargı dahi tam anlamıyla kendini hissettirmez, bir kalıplaşma ifadesi taşır. Bu bakımdan şart kipiyle kurulan cümleler ayrı bir cümle olmaktan ziyade temel cümleyi tamamlayan yan cümle özelliği taşır:

Uzanıverse gövdem, taşlara boydan boya ;

Alsa buz gibi taşlar alnımdan bu ateşi

Dalıp sokaklar kadar esrarlı bir uykuya,

Ölse , kaldırımların kara sevdalı eşi...

(Necip Fazıl Kısakürek)

İç İçe Birleşik Cümle

Bir cümlenin bir görevle başka bir cümlenin içinde yer almasıyla oluşan birleşik cümlelerdir. Bunlarda iç cümle, temel cümlenin bir ögesi ya da bir isim ögesi olur. Temel cümlenin yüklemi çoklukla “ de-, say-, zannet-, farz et-, bil-, gör-, addet-, duy-, işit-, um -” gibi duygu ifadesi taşıyan fiillerdir. Daha çok alıntılarda ve aktarmalarda kullanılırlar:

Örnek 1.

Kaç bahar, bülbüle hasret, güle hasret yaşadık;

Görmedik kaç yaz ufuklarda yarım bir mehtâb.

Bu elem defteri dünyada kapansın dilerim...

Dilerim bir daha mahşerde açılsın bu kitâb!

(Faruk Nafiz Çamlıbel)

İç İçe Birleşik Cümle 1:

Bu elem defteri dünyada kapansın dilerim...

Temel Cümle Ögeleri:

dilerim : yüklem

(ben) : gizli özne

bu elem defteri dünyada kapansın : belirtisiz nesne (iç cümle)

İç Cümle Ögeleri:

kapansın : yüklem

bu elem defteri : özne dünyada : yer tamlayıcısı

Kelime Grupları:

elem defteri : sıfat tamlaması

elem defteri : belirtisiz isim tamlaması

İç İçe Birleşik Cümle 2:

Dilerim bir daha mahşerde açılsın bu kitâb!

Temel Cümle Ögeleri:

dilerim : yüklem

(ben) : gizli özne

bir daha mahşerde açılsın bu kitâb : belirtisiz nesne (iç cümle)

İç Cümle Ögeleri:

açılsın : yüklem

bu kitâb : özne

bir daha : zarf

mahşerde : yer tamlayıcısı

Kelime Grupları:

bir daha : sıfat tamlaması

bu kitâb : sıfat tamlaması

Örnek 2.

Hepsi, sırtında abâ, günlerce

Gittiler içleri hicranla dolu;

Her günün ufkunu sardıkça gece

Dediler: “Belki son akşamdır bu .”

(Yahya Kemal Beyatlı)

İç İçe Birleşik Cümle:

Her günün ufkunu sardıkça gece

Dediler: “Belki son akşamdır bu.”

Temel Cümle Ögeleri:

dediler : yüklem

(onlar) : gizli özne

her günün ufkunu sardıkça gece : zarf tümleci

belki son akşamdır bu : nesne (iç cümle)

İç Cümle Ögeleri:

son akşamdır : yüklem

bu : özne

belki : cümle dışı öge (bağlaç)

Kelime Grupları:

Gece her günün ufkunu sardıkça: Zarf-fiil grubu

her günün ufku : Belirtili isim tamlaması

her gün : Sıfat tamlaması son akşam : Sıfat tamlaması

Ki’ li Birleşik Cümle

Bağlaç olan “ki/kim” ile kurulan birleşik cümlelerdir. Bu cümleler bir temel cümle ile onu çeşitli bakımlardan tamamlayan bir yan cümleden oluşurlar. Yan cümle ya doğrudan doğruya temel cümle yüklemine bağlı olup yüklemin tamamlayıcı bir ögesi (özne, nesne, zarf tümleci, yer tamlayıcısı, yüklem ismi) ya da temel cümlenin ögelerinden birine bağlı olup onu belirten, tamamlayan, niteleyen bir unsur olur. Bu yapıdaki cümlelerde temel cümle, yan cümleden önce yer almaktadır. Bu durum Türkçenin yardımcı ögenin asıl ögeden önce gelmesi kuralına aykırıdır. Bu yüzden ki’li birleşik cümleler, kuruluş bakımından Türkçeye yabancıdır. Ki’li birleşik cümleleri de çözümlerken önce yan ve temel cümleler tespit edilir, sonra her iki ögeleri bulunur. Yan cümlenin temel cümleyi anlam bakımından hangi yönden tamamladığı belirtilir:

Bırak beni haykırayım susarsam sen matem et;

Unutma ki şâirleri haykırmayan bir millet,

Sevenleri toprak olmuş öksüz çocuk gibidir.

(Mehmet Emin Yurdakul)

Ki’li Birleşik Cümle:

Unutma ki şâirleri haykırmayan bir millet,

Sevenleri toprak olmuş öksüz çocuk gibidir.

Temel Cümle: Unutma ki

unutma : yüklem

(sen) : gizli özne

ki : cümle dışı öge (bağlaç)

Yan Cümle: şâirleri haykırmayan bir millet, sevenleri toprak olmuş öksüz çocuk gibidir:

Yüklem : sevenleri toprak olmuş öksüz çocuk gibidir.

Özne : şâirleri haykırmayan bir millet

Kelime Grupları:

şâirleri haykırmayan bir millet : sıfat tamlaması

şâirleri haykırmayan : sıfat-fiil grubu

bir millet : sıfat tamlaması

sevenleri toprak olmuş öksüz çocuk gibi : edat grubu

sevenleri toprak olmuş öksüz çocuk : sıfat tamlaması

sevenleri toprak olmuş : sıfat-fiil grubu

toprak ol- : birleşik fiil

öksüz çocuk : sıfat tamlaması

Yan cümle, temel cümleyi nesne göreviyle tamamlamaktadır: şairleri haykırmayan bir millet(in) sevenleri toprak olmuş öksüz çocuk gibi [olduğunu] unutma .

Bazen “ki”den sonra gelen cümle söylenmez. Cümlenin anlamı metnin genel akışı içerisinde okuyucu tarafından tamamlanır. Konuşma veya anlatım esnasında genellikle yüklemi, bazen de başka bir unsuru kullanılmayan böyle cümleler genellikle eksiltili yapılıdır. Böyle cümlelerde yargı ifadesi, söz veya metin bütünlüğü içinde dinleyenin veya okuyanın algılamasına bırakılır.

O kadar yorgunum ki...

O kadar çok çalıştım ki...

Bu çocuğun öyle ümit edilmeyen tuhaf sözleri var ki...

(Reşat Nuri Güntekin, Çalıkuşu )