Ünite 5: Yüklemin Türüne ve Yerine Göre Cümleler

Fiil Cümlesi

Yüklemi fiil olan veya birleşik fiil olan cümlelere fiil cümlesi denir.

Fiil cümleleri öznenin yaptığı işi bildirir. Fiil cümleleri, ya bildirme ya da tasarlama kipleriyle kurulur. Bildirme kipleriyle kurulan cümleler; bir oluşu, bir durumu yargı yoluyla bildirir. Tasarlama kipleriyle kurulan fiil cümleleri ise bir duyguyu, bir isteği belirtme ifadesi taşır. Bildirme kiplerinden şart kipi ise cümleye sadece şart anlamı katar, yargı bir şarta bağlanır.

Bildirme kipleri, fiilin olumlu veya olumsuz nitelikteki yapılışını; yani oluşu ve kılışı belirli bir zaman kavramı içinde verir. Bu zamanlar da geniş zaman, şimdiki zaman, görülen geçmiş zaman, öğrenilen geçmiş zaman ve gelecek zamandır.

Tasarlama kiplerinde ise kesin bir zaman anlamı yoktur. Bu kipler; fiilin olumlu veya olumsuz nitelikteki gerçekleşmesini dilek, istek, gereklilik ve emir kavramları içinde veren kiplerdir.

Fiil cümlelerinde yüklem basit, türemiş veya birleşik yapılı bir fiil olabilir. Yüklem olan bu fiiller, bildirme ve tasarlama kiplerinden biriyle basit ya da birleşik çekime girer.

Geçişli fiillerle kurulan cümlelerde cümlenin bütün ögeleri (özne, nesne, zarf tümleci, yer tamlayıcısı) bulunabilir.

Geçişsiz fiillerle kurulan cümlelerde ise nesne bulunmaz.

Meçhul fiillerle (geçişsiz-edilgen fiillerle) kurulan cümlelerde ise özne bulunmaz.

Basit çekimli fiiller ; bir düşünceyi, bir yargıyı bir tek çekimli fiille anlatan cümlelerdir. Bildirme veya tasarlama kipindeki çekimli fiillerin hepsi cümlede yüklem olur.

Bildirme kipleri, gerçek hareketleri bildiren kalıplardır. Bu ekler; şekil olarak bildirme, zaman olarak da “geniş zaman, şimdiki zaman, görülen geçmiş zaman, öğrenilen geçmiş zaman ve gelecek zaman” olmak üzere beş zaman ifade eder:

a)Geniş Zaman Kipiyle Kurulan Cümleler
Her sabah spor yapar
Her gece yatmadan süt içer.
b)Şimdi Zaman kipiyle kurulan Cümleler
Babam çarşıya gidiyor
Daha bir seviyorum dağları.
c)Görülen Geçmiş Zaman Kipiyle Kurulan Cümleler
Adını duyunca hep titrediler.
Gözümüzün önünde yere yıkıldı.
d)Öğrenilen Geçmiş Zaman Kipiyle Kurulan Cümleler
Eski bir sevdadan kurtulmuşum.
Senin bende saklı olduğunu görmüşler.
e)Gelecek Zaman Kipiyle Kurulan Cümleler
Yarın okula gideceğim .
Okulda panayır yapılacak.

Tasarlama kipleri zaman bildirmezler. Tasarlama kipleri, gerçek olmayan hareketleri anlatmak için kullanılan fiil kalıplarıdır. Tasarlama kiplerinin “dilekşart, emir, istek ve gereklilik” olmak üzere dört şekli vardır:

a)Şart Kipi ile Kurulan Cümleler.
Karanlığı yoğursam yok edesiye
Görsem nasıl yaşadığını.
b)İstek Kipiyle Kurulan Cümleler
Yarın sinemaya gidelim.
Bu soruları hep birlikte çözelim.
c)Emir Kipiyle Kurulan Cümleler
Aman karanlığı görmesin gözüm.
Mehtaba bak yavaş yavaş.
d)Gereklilik Kipiyle Kurulan Cümleler
Bitkin düşmelisin çiçeği koklamaktan
Başarılı olmak için çalışmalısın.

Birleşik Fiillerle Kurulan Cümleler: Basit zamanlı fiillere yani sadece bir tane kip eki almış sözcüklere ek fiil getirilerek yani ikinci bir zaman eki getirilerek oluşturulan cümlelerdir.

a)Hikaye Birleşik Çekimiyle Kurulan Cümleler
Basit zamanlı fiillere ek fiilin görülen geçmiş zaman eki olan “dı, di” getirilerek oluşturulan cümlelerdir.
Atlastan bakardım nereye gideceğime
Arkadaşım söylerdi onunla konuşmamam gerektiğini.
b)Rivayet Birleşik Çekimiyle Oluşturulan Cümleler
Basit zamanlı fiillere ekfiilin rivayet birleşik zaman eki olan “mış, miş, muş, müş” ekleri getirilerek oluşturulan cümlelerdir.
Şarkılar söylüyormuşum sokaklarda.
Gidiyormuş gözümün nuru
c)Şart Birleşik Çekimiyle Oluşturulan Cümleler
Bakarsan bağ olur
Gelirsen gideriz uzak diyarlara

Birleşik fiil , isim veya fiil cinsinden bir kelimenin bir yardımcı fiil ile bir araya gelmesiyle oluşan kelime grubudur.

Basit ve türemiş fiillerle birleşik fiiller arasında ifade ve anlatım bakımından fark yoktur. Fark, sadece yapılışları bakımındandır.

• İsim + Yardımcı Fiil Kalıbındaki Birleşik Fiillerle Kurulan Cümleler
• Tasvir Fiileri Kalıbındaki Birleşik Fiillerle Kurulan Cümleler

Çatı , fiilin anlamında herhangi bir değişiklik yapmayan, özne ve nesne arasındaki ilişkiye denir.

Etken çatılı fiillerde yüklemin bildirdiği eylemi, işi yapan bellidir. Cümlede aktif bir özne vardır. Gerçek öznesi belli olan ve işi öznenin yaptığı fiillerin hepsi etken çatılı fiillerdir. Etken fiiller de nesne alıp almamalarına göre ikiye ayrılır:

1. Geçişli Fiillerle Kurulan Cümleler Yavaş konuş, adam kitap okuyor .
2. Geçişsiz Fiillerle Kurulan Cümleler Pembe, karşı koyulmaz bir duyguyla çepçevre sarsılmıştı.

Edilgen çatılı fiillerle oluşturulan cümlelerde yüklemde bildirilen eylemi yapan özne belli değildir. İşi yapan belli değildir.

Evler uzaktan görülüyordu .

Sınıf temizlendi.

Yukarıdaki cümlelerde “Görme” ve “Temizleme” eylemini gerçekleştirenler belli değildir.

1. Geçişli etken fiiller , edilgen çatıya dönüştürülünce geçişsiz olur. Edilgen fiil, fiilin gösterdiği işin kimin tarafından yapıldığı belli olmayan, öznesi belirsiz fiildir. Bu fiillerle kurulmuş cümlelerde, fiilin gösterdiği işin kimin tarafından yapıldığı belli değildir. Yani bu cümlelerde gerçek özne yoktur. Böyle cümlelerde cümlenin asıl nesnesi olan öge, özne görünüşündedir; ama bu özne, cümlenin asıl öznesi değil pasif öznesidir. Bu bakımdan böyle öznelere “sözde özne” adı verilmektedir.
2. Geçişsiz etken fiiller , edilgen çatıya dönüştürülünce “meçhul fiiller” olur. Meçhul çatılı fiillerle kurulmuş cümlelerde özne bulunmaz.

Dönüşlü Çatılı Fiillerle Kurulan Cümleler, öznenin bildirdiği işten yine öznenin kendisinin etkilendiği fiillerle oluşturulan cümlelerdir.

Aynanın karşısında saatlerce tarandı.

Düğüne gitmek için süslendi.

İşteş Çatılı Fiillerle Kurulan Cümleler, bir eylemin birden çok özne tarafından yapıldığını bildiren cümlelerdir.

Kalenin tepesindeki askerler bağrışıyorlardı.

Çocuklar öğretmeni görünce kaçıştılar.

Ettirgen Çatılı Fiillerle Kurulan Cümleler, geçişli veya geçişsiz fiillere “r, t, dır, tur” ekleri getirilerek geçişli hale getirilmesiyle oluşturulan fiillerle kurulan cümlelerdir. Bu ekler geçişli fiillere getirilirse fiilin geçişlilik derecesi arttırılmış olur. Bu fiillerde işi başkasına yaptırma anlamı vardır.

İşte çiğnetmedi namusunu, çiğnetmeyecek.

Kâğıt kayıkları yüzdürdüm denizde.

İsim Cümlesi

Yüklemi ek fiille çekimlenmiş isim veya isim soylu kelime olan cümlelere isim cümlesi denir.

1. İsim cümleleri, yapma ve olma değil öznenin ne olduğunu veya bir durumu bildirir
2. İsim cümleleri çoğunlukla özne ve yüklemden oluşur
3. İsim cümlelerinde bildirme ögesi, yani ek fiil bazen kullanılmayabilir; ancak ek fiil kendisini cümlenin anlamında hissettirmektedir.
4. İsim cümlelerinde gerektiği zaman zarf tümleci ve bulunma hâlindeki yer tamlayıcısı yer alabilir. Ancak uzaklaşma hâlindeki yer tamlayıcısı bulunmaz; yaklaşma hâlindeki yer tamlayıcısı ise çok az bulunur.
5. İsim cümleleri nesne almaz; ancak “borçlu” kelimesinin yüklem olduğu cümlelerde nesne bulunabilir.
6. “Var” ve “yok” kelimelerinin yüklem ismi olarak kullanıldığı isim cümleleri, en çok kullanılan isim cümleleridir. “Var” ve “yok” kelimeleri ek fiil alarak veya almayarak yüklem olarak kullanılır.
7. İsim cümlelerinin yüklemi, ek fiil ile çekime girmiş tek bir isim olabileceği gibi, isim işlevli bir kelime grubu da olabilir.

Yüklemin Yerine Göre Cümleler

Kurallı cümleler ve devrik cümleler olmak üzere iki gurupta incelenir.

Kurallı Cümleler

Yüklemi sonda olan cümlelere kurallı cümle denir.

Örnek: Kafesten çıkmak için çırpınıyordu.
Yüklem

Yukarıdaki örnekte görüldüğü gibi cümlenin yüklemi sondadır ve cümle kurallı cümledir.

Devrik Cümleler

Yüklemi sonda olmayan cümlelerdir. Yüklem başta veya ortada olur. Devrik cümlelerdeki temel mantık yüklem dışında herhangi bir ögenin de vurgulanabilmesidir. Devrik cümleler daha çok şiir dilinde karşımıza çıkar. Doğal akışında kullanıldığında anlatıma samimilik, canlılık ve sıcaklık katar. Ama sırf değişiklik olsun yenilik yapmak amacıyla bilinçsizce kullanılırsa yapmacık durur ve anlatımı bozabilir. Yüklemin başta veya ortada olmasındaki amaç, yargıya bir duygu değeri kazandırmak, anlatıma bir sıcaklık katmaktır.

Örnek: Gülme komşuna, gelir başına.
Yüklem                yüklem

Yukarıda örnekte olduğu gibi “gülme” ve “gelir” yüklemleri sonda değildir ve cümle devrik cümledir.

a)Özne Bakımından Devrik Cümleler
Çiçek açar baharda çiçekler.
Belki burada doğmuştu bu kuşlar.
b)Nesne Bakımından Devrik Cümleler
Şimdi ağır ağır kaldır göz kapaklarını .
Satmıştı çocuğu için bütün varlığını.
c)Yer Tamlayıcısı Bakımından Devrik Cümleler
Ağır ağır çıkacaksın bu merdivenlerden
Bir yaz günü doğurmuş anam beni burada
d)Zarf Tümleci Bakımından Devrik Cümleler
Doldun yüreğime bir masal gibi
Yurtdışına gideceğim yarın