Ünite 5: Ses Olayları I

Giriş

Ses Değişmelerinin Nedenleri

Bir dilin sesleri farklı nedenlerle değişebilir. Bunların başlıcaları şunlardır:

• Dildeki eğilimler: Diller sürekli değişim içindedirler ve değişmelerin nedenleri tam olarak bilinmemektedir.
• Eklenme: Bir sözcüğe ek getirilmesi ses olaylarının önemli bir bölümünün ortaya çıkmasını sağlar. Eklenme ile ilgili ses değişimleri çekim ve türetim açısından ayrı değerlendirilmelidir.
• Tarihsel Süreç: Ses değişmelerinin bir bölümü tarihsel süreç ile ilgilidir. Sözcüğün eski biçimleriyle günümüzde kullanılan biçimlerinin karşılaştırılması sonucunda belirlenebilir.
• Dil İlişkileri: Her doğal dilde başka dillerden alınmış sözcükler vardır. Dil ilişkileri sonucunda bir dilin ses varlığı değişebilir.
• Yazı Dili – Konuşma Dili Arasındaki Farklar: Yazılı biçimleri olan dillerdeki, yazı dili ile konuşma dili arasındaki farkı ifade eder. Yazı dili ile konuşma dili arasında oluşan farkı azaltmak için yazı dilinde reform yapma ihtiyacı ortaya çıkar
• Standart Dil Ağız İlişkisi: Ses olaylarının bir kısmı da ağızlar ile standart dilin karşılaştırılması sonucunda fark edilebilir. Ağızlar da dilin doğal gelişimi sonucunda ortaya çıkmış, dil içinde belli işlevleri yerine getiren biçimlerdir.
• Dil Planlaması: Bu çerçevede belirlenen kuralları uygulama isteği de seslerin değişmesinde etkili olabilir

Kaynaklarda Ses Olayları

Günümüz Türkçesindeki ses olaylarının dil bilgisi kitaplarında ele alınışında iki farklı yaklaşım olduğu söylenebilir. Türkçe yazılmış dil bilgisiyle ilgili temel kitaplardaki yaklaşımda, sonuçlanmış süreçlerle belli durumlarda ortaya çıkan ses olayları arasında çoğu zaman ayrım yapılmadığı söylenebilir. Yabancı dillerde yazılmış, çoğu yeni tarihli temel dil bilgisi kaynaklarında ise eşzamanlı, çekimle ilgili açıklamalara ağırlık verilmekte, tarihi dönemler göz ardı edilmektedir. Bir ses olayının farklı terimlerle gösterilmesi ve farklı biçimlerde açıklanmaya çalışılması, bu konuda daha derinlemesine bilgi edinilmesini güçleştiren hususlardan biridir.

Yöntem

Sınıflandırmada temel ayrım olarak tamamlanmış olma/ olmama seçilmiş ve yazı tamamlanmış ses olayları ve eklenme sırasında ortaya çıkan ses olayları olmak üzere iki ana bölüme ayrılmıştır. Bir diğer önemli ayrım da nöbetleşmeler ve kalıcı değişmeler arasında yapılmıştır.

Ses olaylarının sistemi: Sesler sınıflandırılırken farklı ve ortak özelliklerden yararlanılır. Değişme ancak benzer sesler arasında olabilir. Ortak özelliği olmayan sesler arasında değişme ise alışılmış bir durum değildir. Bir sesin, aralarında ortak özellik bulunmayan bir sese dönüşmesi, ancak ara biçimlerden geçmesi sonucu mümkündür.

Ünlüler, önlük-artlık, düzlük-yuvarlaklık, darlık-genişlik olmak üzere üç farklı temel nitelik açısından birbirlerinden ayrılırlar.

Ünsüzler de ötümlü-ötümsüz, patlamalı-sızıcı, ön-art, geniz-ağız, dudak-damak gibi özelliklerle birbirlerinden ayrılırlar.

Tamamlanmış Ses Olayları

Ses olaylarının önemli bir kısmı tamamlanmıştır. Ses olaylarını, bu olaylara katılan seslerin özelliklerine göre sınıflandırılabilir.

Ünlülerde

Ünlülerde meydana gelen ses olayları:

• Ünlü Daralması: Geniş /a/, /e/, /o/, /ö/ ünlülerinin çeşitli nedenlerle dar ünlüye dönüşmesine ünlü daralması denir.
• Ünlü Genişlemesi: Dar bir ünlünün geniş bir ünlüye dönüşmesi ünlü genişlemesi olarak adlandırılır.
• Öndamaksıllaşma: Artdamak ünlülerinin çeşitli nedenlerle öndamak ünlüsüne dönüşmesi dil incelemelerinde öndamaksıllaşma olarak adlandırılır.
• Artdamaksıllaşma: Ön damak ünlülerinin art damak ünlüsüne dönüşmesine artdamaksıllaşma denir.
• Yuvarlaklaşma: Düz bir ünlünün çeşitli nedenlerle dudak ünlüsüne dönüşmesine yuvarlaklaşma denir.
• Düzleşme: Düzleşme, yuvarlak bir ünlünün düz bir ünlüye dönüşmesidir.
• Ünlü Uzaması: Ünlü uzaması kısa bir ünlünün uzun hâle gelmesidir.
• Ünlü Kısalması: Uzun bir ünlünün kısalmasıdır.
• Ünlü Türemesi: Söz başında ve sonunda ünsüz veya ünsüz çiftlerini barındıran alıntı sözcükler, Türkçeye uyarlanırken ünlü türetirler.
• Ünlü Düşmesi: Sözcükte ünlünün düşmesidir.,

Ünsüzlerde

Ünsüzlerde meydana gelen ses olayları:

• Ünsüz Tekleşmesi: İkiz ünsüzün tekleşmesi durumudur.
• Ünsüz İkizleşmesi: Az sayıda Türkçe sözcükte, söz içinde yer alan ünsüzlerin ikizleşmesi durumudur.
• Ünsüz Düşmesi: : Yazı dilinde, Türkçe kökenli sözcüklerde, tarihsel açıdan bakıldığında bazı ünsüz düşmesi örneklerine rastlanmaktadır.
• Ünsüz Türemesi: Yazı dilinde, Türkçe kökenli sözcüklerde ünsüz türemesine az sayı- da örnekte, düzensiz olarak rastlanır. Ünsüz türemesinin en iyi bilinen örnekleri, bazı sözcüklerde söz başında gerçekleşmiş olan /h/ türemesidir.
• Dudaksıllaşma: Dudak ünsüzü olmayan, ama dudak ünsüzleriyle ortak özelliği olan bir ünsüzün dudak ünsüzüne dönüşmesine dudaksıllaşma denir. Standart Türkçede yuvarlak ünlüler komşuluğundaki geniz n’si yine bir geniz ünsüzü, ama aynı zamanda dudak ünsüzü de olan /m/’ye değişmiştir.
• Aykırılaşma: İki sesin ortak özelliklerinin artması anlamındaki benzeşmenin tersi olarak görülebilecek bir ses olayıdır.
• Göçüşme: Bir sözcükte iki sesin yer değiştirmesine göçüşme denir. Hem Türkçe hem de alıntı sözcüklerde görülebilen göçüşme kaynaklarda metatez veya yer değiştirme olarak da geçer. Göçüşme en çok /r/ ve /l/ sesleri yanında /y/, /p/, /b/, /v/, /m/, /n/ seslerinin bulunması durumunda görülür.
• Ötümlüleşme: Ötümlüleşme, ötümsüz bir ünsüzün ötümlü hâle gelmesi olayıdır. Standart dilden hareket edecek olursak ötümlüleşme, tarihi süreçte gerçekleşmiş bir ses olayıdır.
• Ötümsüzleşme: Ötümlü bir ünsüzün ötümsüzleşmesidir. Türkçe sözcüklerde çok yaygın değildir. En iyi bilinen örneklerinden biri, bir grup sözcükte söz başındaki b->p- gelişmesidir.
• Kaynaşma: Türkçede ünlüyle biten bir sözcükten sonra ünlüyle başlayan bir sözcük gelmesi durumunda, ilk sözcüğün sonundaki ünlü ile ikinci sözcüğün başındaki ünlü kaynaşabilmektedir.

Ünlülerde ve Ünsüzlerde

Ünlülerde ve ünsüzlerde meydana gelen ses olayları:

• Büzülme: Çoğunlukla ünlü-ünsüz-ünlü yapısındaki bir ses öbeğinin kısa veya uzun bir ünlüye dönüşmesidir.
• Hece Düşmesi: Türkçede heceyi ilgilendiren ses olaylarından biri de sözcükte aynı veya benzer hecelerin yan yana gelmesi durumunda benzer hecelerden birinin düşmesidir. Hece düşmesi eklenme veya birleşme sırasında gerçekleşebilir.
• Benzeşme: Benzeşme süreci, dillerde en az çaba yasası gereği, bir sesin çıkış yeri ya da biçimi açısından bir başka sese benzer ya da eş duruma getirilmesi olarak açıklanır.