Ünite 5: Deniz ve Su Yolu Taşımacılığı

Deniz ve Su Yolu Taşımacılığı

Taşıma çeşitleri deniz yolu, karayolu, hava yolu, demiryolu ve boru hatları taşımacılığı şeklinde özetlenebilir. Deniz yolu taşımacılığı en ekonomik taşıma sistemi olması nedeniyle ülkelerin gelişmelerinde önemli bir paya sahiptir. Deniz yolu taşımacılığı, uluslararası taşımacılıkta en çok kullanılan taşımacılık şeklidir. Genel olarak tarifeli ve tarifesiz deniz yolu taşımacılığı olmak üzere iki kategoriye ayrılmaktadır. Dünyada dış ticaret hacminin dörtte biri deniz yolu taşımacılığı yoluyla tarifeli olarak gerçekleştirilmektedir. Bunun nedeni tarifeli deniz yolu taşımacılığında taşınan malların değerinin yüksek olması ve sunulan hizmetlerin tarifesiz deniz yolu taşımacılığına göre daha düzenli ve iyi olmasıdır. Uluslararası Deniz Ticaret Odası (ICS)’nın yaptığı bir araştırmaya göre, taşımacılıkta yakıt tüketimi bakımından en avantajlı seçeneğin deniz yolu olduğu, bunu demir yollarının izlediği belirtilmektedir. Deniz yolu ile taşıma maliyeti, demiryoluna göre yaklaşık olarak 3, karayoluna göre 7 ve hava yoluna göre 14 kat daha ucuzdur. Demiryolunun yük taşıma kapasitesi, karayoluna göre yaklaşık 3,5 kat daha yüksektir. Gelişmiş ülkelerde taşımacılıkta karar vericiler tercihlerini yaparken birim taşıma maliyetini göz önüne alarak, deniz yolu ve demiryolu taşımacılığını tercih etmektedirler.

Deniz Taşımacılığı Türleri

Deniz yolu taşımacılığı temel olarak açık deniz ve kabotaj taşımacılığı olarak ikikategoride incelenmektedir. Kabotaj ve açık deniz taşımacılığı hizmet ve rekabet yönünden birbirinden farklıdır. Uluslararası rekabete kapalı olan kabotaj taşımacılığında maksat iç piyasadır. Açık deniz taşımacılığında rekabet ise uluslararası boyutta olup taşıma ile ilgili düzenlemeler uluslararası düzeyde yürütülmektedir. Hem kabotaj hem de açık deniz taşımacılığı kendi içinde taşınan yüke ve verilen hizmet türüne, taşımanın başlangıç ve bitiş yerine ve yük türüne göre sınıflandırılmaktadır.

Kabotaj Taşımacılığı

Kabotaj,1 Temmuz 1926 yılında 815 Sayılı Kanun ile kendi karasularımızdaki limanlarda Türkiye Cumhuriyeti (T.C.) bayraklı ve uyruğu T.C. olan personelle yapılan deniz taşımacılığına verilen addır. Cumhuriyet Türkiye’sinin elde ettiği en önemli haktır. Bu hak sayesinde Türkiye dünya denizlerine açılma yolunda önemli bir adım atmış ve kabotaj taşımalarından sağladığı birikimle bugünkü deniz ticaret filosunu oluşturmuştur. Bu hak Türk ticaret denizciliğinin başlangıcı sayılmaktadır. Deniz taşımacılığı, ekonomik ve alıcı ile satıcı arasında bağ kuran bir ulaşım sistemidir. Kabotaj ya da açık deniz taşımalığında malı taşıyan ya da taşıtan bir taraf muhakkak mevcuttur. Alış ve satış şekline göre malını taşıtan kişiye taşıtan, malı taşıyan kişiye ise donatan veya taşıyan denilmektedir. Türkiye, Avrupa’nın en uzun kıyısına sahip olmasına karşın yük taşımacılığında istenen düzeyde değildir.

Açık Deniz Taşımacılığı

Açık deniz taşımacılığı, hizmet türüne göre tarifeli taşıma ve tarifesiz taşıma olmak üzere iki ana başlık altında incelenmektedir. Tarifeli (Layner) taşıma, Geminin yükleme ve boşaltma limanı önceden belirlenmiş ve bu limanlar arasında düzenli ve belirli aralıklarla yapılan faaliyetlerdir. Tarifesiz (Tramp) taşımaise Tarifeli seferlerin aksine yükü bulduğu limandan yükün götürüleceği limana taşıma işlemidir.

Yolcu Taşımacılığı

Ülkemiz kabotaj hattı yolcu ve araç taşımacılığı Türkiye Denizcilik İşletmelerinin (TDİ) yolcu gemisi ve feribotları ile İstanbul Deniz Otobüsleri (İDO) A.Ş. nin feribot ve deniz otobüsleri ile gerçekleştirilmektedir.TDİ’nin kullandığı gemiler ile yurt içinde yolcu ve araç taşımacılığı yaptığı hatlar: İstanbul - İzmir, İstanbul - Avşa, İstanbul - Armutlu, İstanbul - Trabzon ve Çanakkale - Gökçeada şeklindedir. TDİ şehir hatları yanında İstanbul Büyük Şehir Belediyesinin deniz otobüsleri ve İstanbul’da yolcu taşıyan küçük deniz nakil vasıtaları ve motorlar, esnaf odasına kayıtlı dolmuş motorlar da yolcu taşımacılığında önemli paylara sahiptirler.

Modern Deniz Taşımacılığı

Günümüzde kapıdan kapıya taşımacılık, modern taşıma yöntemi olarak adlandırılmaktadır. Modern taşımacılıkta birden fazla taşımacılık türü rol alabilir. Bunların içinde deniz taşımacılığını diğer taşımacılık türlerinden ayıran özellikler, uzun mesafe taşımacılığında daha ekonomik olması, çevreyi daha az kirletmesi ve can ve mal güvenliğinin daha yüksek olmasıdır. Modern taşımacılık, doğru taşıma ve çoklu taşıma olarak iki farklı şekilde gerçekleştirilmektedir. Doğru taşıma, yükün birden çok taşıma sistemi kullanılarak alıcısına teslim edildiği taşıma şeklidir. Karma taşıma olarak da adlandırılmaktadır. Uygulamada çoğunlukla tarifeli taşımanın teslim aşamasındaki uzantısı şeklinde görülmektedir. Gemiden boşaltılan parça yükün başka bir taşıma sistemiyle (karayolu, demiryolu, iç suyolu gibi) alıcısına teslim edilmesini amaçlar. Çoklu taşımaise, tek bir yük senediyle bir malın satıcı ve alıcı arasında en az iki farklı modda taşınmasıdır. Çoklu taşıma bir ülkenin şehirleri arasında yapılabildiği gibi ülkeler arasında da yapılabilir. Taşımanın uluslararası yapılması durumunda taşıma uluslararası çoklu taşımaya döner. Çoklu taşımada konteynerler gibi modern teknoloji kullanılmaktadır, bu nedenle çoklu taşıma çok yoğun sermaye gerektiren bir taşımacılık türüdür.

Çoklu Taşımada Kullanılan Kombinasyonlar

Çoklu taşımada deniz yolu ile entegre edilebilecek ve taşınan malın alıcısı ile satıcısını kesintisiz bağlayacak ulaşım sistemleri; karayolu, demiryolu, hava yolu ve iç su yolu (nehir, kanal)’dur. Çoklu taşımacılıkta değişik türde gemiler kullanılagelmektedir. Palet, konteyner, treyler, layter(Limanlarda kıyı ile gemi arasında yük taşımakta kullanılan altı düz, dayanıklı sac tekne)taşıyabilecek biçimde yapılmış ya da tadilatı yapılmış gemileri;

·Konteyner,

·roro, layter,

·palet,

·tadilat edilmiş

·layter,

·dökmeciler,

·çok amaçlı kuru yük gemileri şeklinde gruplandırılabilir.

Deniz Yolu Taşımacılığına İlişkin Temel Kavramlar

Dış ticarette teslim şekilleri 1936 yılına kadar yazılı olmayan ticari geleneklere göre belirlenmekteydi. Ancak ticari geleneklerin farklı yorumlanmaları, ülkeden ülkeye farklı uygulamaları da beraberinde getiriyordu. Bütün bu olumsuzlukları giderebilmek için standart formlar ve belgeler düzenlenmektedir. Bunlardan bazıları aşağıda detaylı olarak açıklanmıştır:

Deniz Konşimentosu (Marine/Ocean Bill of Lading):Bu belge bir gemi şirketinin veya onun yetkili acentesinin veya yükleme limanında acentesi yoksa gemi kaptanının malı yükletene verdiği, emre ve nama düzenlenebilen ve malların taşınmak üzere kabul edildiğini gösteren bir makbuz veya yükleme kaydı konduğunda bir taşıma sözleşmesidir.

Malların teslimi ve yüklenmesi aşamasında konşimento:Mal gemi şirketince önce teslim alınmakta ve daha sonra gemiye yüklenmektedir. Teslim alma ve yükleme eylemleri aynı anda yapılabildiği gibi farklı zamanlarda da yapılabilir. Teslim alma keyfiyetini belgeleyen konşimentoya tesellüm konşimentosu, doğrudan yükleme eylemini belgeleyen konşimentoya yükleme konşimentosu denir.

Temiz Konşimento (Clean Bill of Lading) ibaresi:Mallar dış görünüş itibariyle iyi durumda teslim alınır veya yüklenirse temiz bir konşimento söz konusudur. Gemiye yüklemeyi müteakip konşimentoya “Clean On Board” kaydı konulur.

İhbar Adresi (NotifyAddress):Varış limanında malların gelişinin haber verileceği şahsın ismi ve adresidir.

Bayat Konşimento:Akreditifte yükleme tarihinden itibaren 21 gün içinde bankaya ibraz edilmeyen konşimentolar bayat (Stale) konşimento olarak nitelendirilir ve rezerv konusu olur.

Navlun (Freight):Taşıma hizmeti karşılığında gemi şirketine ödenen ücrete navlun denir.

Gemi Tipleri

Ticari gemiler taşıdıkları yüke ve yaptıkları hizmete göre farklı niteliktedirler. Bütün bunlar dikkate alındığında ticari gemileri kabaca yük gemileri ve yolcu gemileri olarak iki ana başlık altında incelenebilir.

Yük Gemileri

Yük gemileri, parça yük gemileri ve dökme yük gemileri olmak üzere iki alt başlık altında toplanırlar.

Parça Yük Gemileri

Şilepler:Genellikle, ambalajlı yükleri taşımada kullanılan gemi türüdür. Bu gemilerin taşıma kapasitesi 4-22000 ton arasında değişmektedir. Hızları ise 15-22 mil/saattir

Konteyner Gemileri:Konteyner denilen standart boyutlu kasaları taşıyan gemilerdir. Konteyner, yükleri taşımakta kullanılan bir taşıma aracıdır.Konteynerler 20 veya 40 feet uzunluğunda olmak üzere 2farklı ebatta çelikten imal edilirler.

Ro-ro Gemileri:Genellikle taşıt gemisidir. Hangarlarında tekerlekli yükler, üst güvertede ise konteyner taşırlar. Bu gemilerin boy/en oranı küçüktür.

Dökme Yük Gemileri

Sanayileşme hareketinin sonucu doğmuş özel amaçlı gemilerdir. Yükleri kuru ve dökme olarak taşıyan gemilerdir. Dökme yük gemileri dökmeci diye de bilinir.

Tankerler:Sıvı dökme yük taşımak amacıyla yapılan gemi türüdür. Ham petrol, petrol ürünleri, LNG, LPG, şarap, kimyasal maddeler vb. yükleri taşımak için kullanılırlar.

Yolcu Gemileri

Yolcu gemileri, açık ya da iç denizlerde insanları bulundukları yerden gidecekleri yere kadar götürmek amacıyla üretilmiş olan çeşitli büyüklük ve özelliklere sahip deniz taşıtlarıdır.

Kruvaziyer Gemiler

İçinde yolculara sunduğu konaklama olanağının yanı sıra, her türlü konforu karşılayabilen, yeme, içme ve eğlenme altyapıları olan, limanlar arasında seyrüsefer yapacak makine ve güverte donanımlarına sahip gemilerdir.

Feribotlar

Yolcularla birlikte yolculara ait araçları taşıyan gemilerdir.

Su Yolu Taşımacılığı

Akarsular, göller, kanallar ve yeraltı sularında yapılan taşımacılık şeklidir. Amerika ve Avrupa’da çok yaygın ve sık olarak kullanılmasına rağmen ülkemizde henüz gelişmekte olan sektörler arasında yer almaktadır. Dünyanın en gelişmiş akarsu taşımacılık faaliyetleri, Kuzey Amerika’da Mississippi Nehri üzerinde yapılmaktadır. Türkiye’de suyolu taşımacılığı ile ilgili kullanımlar yetersizdir. Bunun en büyük nedenlerinden bazıları ise akarsuların, jeomorfolojisinin, eğim değerlerinin yüksekliği, düzensiz rejimleri ile debilerinin yetersiz oluşudur.

Deniz Yolu Taşımacılığında Teslim Şekilleri

1980 yılını izleyen yıllarda, taşımacılık teknikleri alanında ortaya çıkan değişiklikler göz önünde tutularak, bazı terimler birleştirilerek, Incoterms kuralları 1990 ve2000 yıllarında yeniden düzenlenmiştir.

Ticari işletmede Teslim / Ex Works (EXW):Satıcının malları işletmesinde(fabrika, depo vs.) alıcı emrine hazır tutmakla teslim yükümlülüğünü yerine getirdiği teslim şeklidir.

Taşıyıcıya Teslim / Free Carrier (FCA):Satıcının teslim yükümlülüğü, malların ihraç gümrüğünden geçirilip, alıcı tarafından belirlenen taşıyıcıya, belirlenen yer ya da noktada teslimi ile son bulur.

Gemi Doğrultusunda Teslim / FreeAlongsideShip (FAS):Satıcının teslim yükümlülüğü, belirlenen limanda malların gemi doğrultusunda rıhtım veya mavnaya konmasıyla sona erer.

Mal Bedeli veya Navlun / CostandFreight (CFR):Satıcı belirlenen varış limanına malı gönderebilmek için gerekli tüm giderleri ve navlunu ödemek zorundadır. CFR terimi satıcının ihraç için malları gümrükten geçirmesi gerektiğini belirtir.

Mal Bedeli, Sigorta ve Navlun / Cost, InsuranceandFreight (CIF):Satıcı CFR’deki yükümlülüklerine aynen sahiptir. Ancak ek olarak, malların taşınması sırasında yitik veya hasar rizikosuna karşı deniz sigortası temin etmek durumundadır.

Taşıma Ücreti Ödenmiş Olarak Teslim / CarriagePaidTo (CPT):Satıcının malın kararlaştırılan varış yerine kadar taşınması için gerekli navlunu ödediği anlamına gelir.

Taşıma Ücreti ve Sigorta Ödenmiş Olarak Teslim / CarriageandInsurancePaidTo (CIP):Satıcı CPT’deki yükümlülüklerine aynen sahiptir. Ancak ek olarak malların taşınması sırasında yitik veya hasar rizikosuna karşı kargo sigortası temin etmek durumundadır.

Sınırda Teslim / Delivered at Frontier (DAF):Satıcının teslim yükümlülüğünün, malların ihraç için gümrükten geçirilip, sınırda belirlenen yer ya da noktada ancak bitişik ülkenin gümrük sınırından önce emre hazır tutulmasıyla sona ermesini ifade eder.

Gemide Teslim / DeliveredExShip (DES):Satıcının teslim yükümlülüğü, malı belirlenen varış limanında, gemi bordasında, ithal gümrüğünden geçirmeden alıcının emrine hazır tutmakla sona erer.

Rıhtımda Teslim (Gümrük Vergi ve Harçları Ödenmiş Olarak) / DeliveredExQuay (DutyPaid) (DEQ):Satıcının teslim yükümlülüğü, malları belirlenen varış limanında ithal gümrüğünden geçirilmiş olarak, rıhtım üzerinde alıcı emrine hazır tutmakla sona erer.

Gümrük Resmi Ödenmemiş Olarak Teslim / DeliveredDutyUnpaid(DDU):Satıcının teslim yükümlülüğü, malların ithal ülkesinde, belirlenen yerde emre hazır tutulması ile sona erer.

Gümrük Resmi Ödenmiş Olarak Teslim / DeliveredDutyPaid (DDP):Bu terim ile satıcının teslim yükümlülüğü, malların ithal ülkesinde belirlenen yerde emre hazır tutulması ile sona erer. EXW terimi satıcı için ne kadar az yükümlülük ifade ediyorsa, DDP terimi de o kadar çok yükümlülük ifade etmektedir.

Deniz Taşımacılığı Sektöründeki Kurum ve Kuruluşlar

Uluslararası Denizcilik Örgütü (IMO)

Deniz yolu taşımacılığı ile ilgili sektöre etki eden her türlü teknik konuyla ilgili olarak, uluslararası ticaretle uğraşan ülkelerin mevzuat ve uygulamaları açısından hükümetler arasında işbirliği sağlamak, denizde güvenlik, seyrüsefer etkinliği ile gemilerden kaynaklanan deniz kirliliğinin önlenmesi ve kontrolü ile ilgili konularda, en üst düzeyde uygulama Uluslararası Denizcilik Örgütü (International MaritimeOrganization; IMO) tarafından yürütülmektedir. IMO teknik bir örgüt olup, örgütün çalışmaları Komite ve Alt-Komiteler tarafından yürütülmektedir. Ülkemiz, IMO’nun 1958 yılından beri üyesidir. Uluslararası platformda önemli bir kuruluş olan IMO, Birleşmiş Milletler’ in denizcilikle ilgili tek yetkili organıdır.

IMO, çalışmalarıyla uluslararası nitelikte pek çok konvansiyon, protokol ve kuralın hazırlanmasını gerçekleştirmiş ve üye ülkelerce yürürlüğe konularak uygulanmasını sağlamıştır. IMO tarafından hayata geçirilen protokol ve kuralların bazıları aşağıda verilmiştir.

·Denizde Can ve Mal Emniyeti Uluslararası Sözleşmesi

·Denizlerin Gemiler Tarafından Kirliliğinin Önlenmesi Uluslararası Sözleşmesi

·Yük Hatları Uluslararası Sözleşmesi

·Denizde çatışmayı Önleme Uluslararası Kuralları

·Gemi Adamlarının Eğitimi, Belgelendirilmesi ve Vardiya Tutma Esasları Uluslararası Sözleşmesi

·Uluslararası Tonaj Sözleşmesi

·Deniz Alacaklarından Doğan Sorumluluğun Sınıflandırılmasına Dair Uluslararası Sözleşme

·Kanunsuz Hareketlere Karşı Deniz Seyrüseferinin Güvenliği Sözleşmesi Denizde Arama Kurtarma Sözleşmesi

Uluslararası Denizcilik Örgütü’nün temel organları ise aşağıda belirtildiği gibidir:

·Genel Kurul

·Konsey

·Sekretarya

·Deniz Güvenliği Komitesi (MaritimeSafety Committee)

·Deniz Çevresini Koruma Komitesi (Marine Environment Protection Committee)

Hukuk Komitesi (Legal Committee)

·Teknik iş Birliği Komitesi (Technical Co-operation)

Uluslararası Deniz Ticaret Odası (ICS)

Ticari gemi işletmecilerinin üyesi bulunduğu uluslararası ticaret örgütüdür. Uluslararası Deniz Ticaret Odası, ticari denizciliği etkileyen teknik, yasal ve operasyonel konularda geniş bir sorumluluk üstlenir. ICS, dökme yük, tanker, yolcu ve konteyner gemi işletmecileri ile armatörler ve üçüncü parti kurumları olarak dünya çapında temsil eden bir kuruluştur. Uluslararası Deniz Ticaret Odası’nın, denizcilik konusunda başta Uluslararası Denizcilik Örgütü (IMO) olmak üzere Dünya Gümrük Örgütü (World CustomsOrganization: WCO), Uluslararası Telekomünikasyon Birliği UNCTAD, Dünya Meteoroloji Örgütü vb. birçok uluslararası örgütle yakın ilişkisi bulunmaktadır.

Denizcilik Müsteşarlığı

Bugün ülkemizde denizcilikle ilgili faaliyetler Denizcilik Müsteşarlığı tarafından koordine edilmektedir.Denizcilik Müsteşarlığı10.08.1993 tarihli 491 sayılı K.H.K. ile Başbakanlığa bağlı olarak kurulmuştur. Düzenleyici, belgelendirici, izin verici, ulusal ve uluslararası temsil edici, kontrol edici, sistemi çalıştırıcı ve yönlendirici görevleri üstlenmiş olup, sektörde şemsiye görevi yapan bir devlet otoritesidir.