Ünite 5: Deniz ve Su Yolu Taşımacılığı

Deniz Yolu Taşımacılığının Önemi

Deniz yolu taşımacılığı en ekonomik taşıma sistemi olması münasebetiyle ülkelerin gelişmelerinde önemli bir paya sahiptir. Deniz yolu taşımacılığı, uluslararası taşımacılıkta en çok kullanılan taşıma şeklidir. Deniz yolu taşımacılığı genel anlamda tarifeli ve tarifesiz deniz yolu taşımacılığı olmak üzere iki kategoriye ayrılır. Dünyada dış ticaret hacminin dörtte biri deniz yolu taşımacılığı vasıtasıyla ve tarifeli olarak taşınır. Bunun nedeni ise tarifeli deniz yolu taşımacılığında taşınan malların değerinin yüksek olması ve sunulan hizmetlerin tarifesiz deniz yolu taşımacılığına göre daha düzenli ve iyi olmasındandır.

Yolcu ve yük taşımacılığında ekonomi, hız, güvenlik ve konfor ulaşım türünü tercih ederken göz önüne alınan en önemli etmenlerden bazılarıdır. Bunun yanı sıra çevrenin korunması, yolcu-km ve ton-km başına tüketilen yakıtın düşük olması da diğer unsurlardır.

Deniz Taşımacılığı Türleri

Deniz yolu taşımacılığı ana hatlarıyla açık deniz ve kabotaj taşımacılığı olarak iki kategoride incelenebilir. Hem kabotaj hem de açık deniz taşımacılığı, kendi içinde taşınan yüke ve verilen hizmet türüne, taşımanın başlangıç ve bitiş yerine ve yük türüne göre sınıflandırılır.

Kabotaj Taşımacılığı

Kabotaj hakkı, Cumhuriyet Türkiye’sinin elde ettiği uluslararası başarıların başında gelir. Bu hak sayesinde ulusumuz dünya denizlerine açılma yolunda önemli ve sağlam bir adım atmıştır. Bugünkü deniz ticaret filomuz sermaye varlığını kabotaj hakkını kullanarak yapmıştır. Başka bir deyişle, kabotaj taşımalarının sağlandığı birikimle bugünkü deniz ticaret filomuz oluşturulmuştur. Yine, limanlarımızın gelişmesinde ve özerklik kazanmasında kabotaj hakkının önemli katkıları bulunmaktadır. Türk toplumu denizle haşır neşir olmayı kabotaj hakkını elde ettikten sonra bilinçli bir temele oturtabilmiştir. Özetle kabotaj hakkı Türk ticaret denizciliğinin başlangıcıdır denilebilir.

Açık Deniz Taşımacılığı

Açık deniz taşımacılığı, hizmet türüne göre Tarifeli taşıma veya Tarifesiz taşıma olmak üzere iki ana başlık altında incelenebilir.

Tarifeli taşıma türünde gemiler seferlerini ve hizmetlerini daha önceden belirlenen bir tarife uyarınca sürdürürler. Geminin hangi limana ne zaman uğrayacağı ile ilgili sefer programı daha önceden belirlenir. Gerek kabotaj gerekse açık deniz taşımacılığı, uzak, yakın ve kısa seferler olmak üzere üç farklı şekilde yapılırlar.

Tarifesiz taşıma türünde hizmet sağlayan firmalar, yükün olduğu yörelere doğru kayma eğilimindedirler. Deniz taşımacılığında taşıma hizmeti karşılığında gemi şirketine ödenen ücrete navlun denir. Navlunda fiyatlandırmayı arz ve talep dengesi belirler. Deniz taşımacılığında arz ve talep dengesi, taşınacak yük ile onu taşıtan tonaj arasında oluşur. Burada arzı tonaj, talebi de yük belirler. Tarifesiz taşımacılık da arz ve talep dengesi tarifeli deniz taşımacılığına göre daha esnektir. Bu esneklik navlunun değerinden dolayıdır.

Yolcu Taşımacılığı

Ülkemiz kabotaj hattı yolcu ve araç taşımacılığı Türkiye Denizcilik İşletmelerinin (TDİ) yolcu gemisi ve feribotları ile İstanbul Deniz Otobüsleri (İDO) A.Ş.’nin feribot ve deniz otobüsleri ile gerçekleştirilmektedir.

Modern Deniz Taşımacılığı

Günümüzde kapıdan kapıya taşımacılık, modern taşıma yöntemi olarak adlandırılmaktadır. Modern taşımacılıkta birden fazla taşımacılık türü rol alabilir. Bunların içinde deniz taşımacılığını diğer taşımacılık tiplerinden ayıran özellikler, uzun mesafe taşımacılığında daha ekonomik olması, çevreyi daha az kirletmesi ve can ve mal güvenliğinin daha yüksek olmasıdır. Modern taşımacılık, doğru taşıma ve çoklu taşıma olarak iki farklı şekilde gerçekleştirilir.

Deniz Yolu Taşımacılığına İlişkin Temel Kavramlar

Dış ticarette teslim şekilleri 1936 yılına kadar yazılı olmayan ticari geleneklere göre belirlenmekteydi. Ancak ticari geleneklerin farklı yorumlanmaları, ülkeden ülkeye farklı uygulamaları da beraberinde getiriyordu. Bütün bu olumsuzlukları giderebilmek için standart formlar ve belgeler düzenlenmektedir. Bunlardan bazıları aşağıda detaylı olarak açıklanmıştır:

Deniz Konşimentosu (Marine/Ocean Bill of Lading): Bu belge bir gemi şirketinin veya onun yetkili acentesinin veya yükleme limanında acentesi yoksa gemi kaptanının malı yükletene verdiği, emre ve nama düzenlenebilen ve malların taşınmak üzere kabul edildiğini gösteren bir makbuz veya yükleme kaydı konduğunda bir taşıma sözleşmesidir.

Malların teslimi ve yüklenmesi aşamasında konşimento: Teslim alma keyfiyetini belgeleyen konşimentoya tesellüm konşimentosu, doğrudan yükleme eylemini belgeleyen konşimentoya yükleme konşimentosu denir.

Temiz Konşimento (Clean Bill of Lading) ibaresi: Mallar dış görünüş itibarıyla iyi durumda teslim alınır veya yüklenirse temiz bir konşimento söz konusudur. Gemiye yüklemeyi müteakip konşimentoya “Clean On Board” kaydı konulur. Fakat konşimentonun temiz olması için mutlaka “Clean On Board” kaydının bulunması gerekmez. Konşimentoda malların veya ambalajlarının kusurlu olduğuna dair (örneğin 50 balya birkaçı patlak; 100 çuval 15 tanesi delik; tenekelerin bir kısmı akar vazıyette, karton kutular ıslak vb.) bir kayıt yoksa bu temiz bir konşimento sayılır.

İhbar Adresi (Notify Address): Varış limanında malların gelişinin haber verileceği şahsın ismi ve adresidir. Bu şahıs alıcının temsilcisi, gümrükçüsü veya bizzat alıcının kendisi olabilir. Notify adresinin kim olacağı akreditifte belirtilir.

Bayat Konşimento: Konşimentonun yükleme tarihini takip eden en kısa surede bankaya ibraz edilmesi gerekir. Aksi takdirde konşimento, malların varışından yeterli bir süre önce alıcının eline geçmez. Malların varış limanına gelmiş olmasına rağmen konşimentonun henüz alıcının eline geçmemesi, gecikme masraflarına (demurrage) neden olur. Akreditifte yükleme tarihinden itibaren 21 gün içinde bankaya ibraz edilmeyen konşimentolar bayat (Stale) konşimento olarak nitelendirilir ve rezerv konusu olur. Bayat konşimentonun bankaca kabul edilmesi için ya bu rezervin alıcı tarafından kaldırılması ya da bayat konşimentonun kabul edileceğinin akreditifte peşinen kabul edilmiş olması gereklidir.

Navlun (Freight): Taşıma hizmeti karşılığında gemi şirketine ödenen ücrete navlun denir. Teslim şekline göre navlun satıcıya veya alıcıya ait olabilir. Duruma göre navlunun peşin ödendiği “Freight Prepaid” varış limanında ödeneceği “Freight Payable At Destination/Freight Collect” şeklinde ibareler ile konşimento üzerinde gösterilir.

Gemi Tipleri

Deniz taşımacılığının ana ögesi gemilerdir. Limanlar ve buradaki tüm hizmetler gemiler için mevcuttur. Gemiler su üzerinde yüzen yapılar olup farklı amaçlar için kullanılırlar. Örneğin bazı gemiler ticari amaçla yapılır, bazıları yalnızca turistik gezi amaçlıdır, bazıları balıkçılık amacıyla yapılır, bazıları da sadece yardımcı gemilerdir. Ticari gemiler taşıdıkları yüke ve yaptıkları hizmete göre farklı niteliktedirler. Bütün bunlar dikkate alındığında ticari gemileri kabaca yük gemileri ve yolcu gemileri olarak iki ana başlık altında inceleyebiliriz.

Yük Gemileri

Yük gemileri, parça yük gemileri ve dökme yük gemileri olmak üzere iki alt başlık altında toplanırlar.

Yolcu Gemileri

Yolcu gemileri, açık ya da iç denizlerde insanları bulundukları yerden gidecekleri yere kadar götürmek amacıyla üretilmiş olan çeşitli büyüklük ve özelliklere sahip deniz taşıtlarıdır. Günümüzde yaygın kullanımı olan yolcu gemileri genellikle açık denizlerde, ülkeler ya da kıtalar arası turist taşımacılığı amacıyla kullanılan gelişmiş, lüks ve büyük gemilerdir. Deniz yolu ile milyonlarca turist, yolcu gemileriyle farklı ülkeleri ziyaret etmektedir. Teknolojide gelinen nokta itibarıyla günümüzün yolcu gemileri aynı anda 3000 kişiyi taşıyabilme kapasitesine sahiptir.

Su Yolu Taşımacılığı

Ülkemizde su yolu taşımacılığı konusunda en yaygın kullanımı olan akarsuyumuz Sakarya Irmağı’dır. Sakarya ırmağının, Doğançay rasat istasyonu ile Karadeniz’e döküldüğü yer arasında kalan 110 km’lik kısmında kereste taşımacılığı yapılmaktadır. Ancak Adapazarı-Karasu arasında yapılan karayolu su yolu taşımacılığını minimum düzeye indirmiştir.

Türkiye’de doğal ve yapay göllerde de taşımacılık yapılmaktadır. Yoğunluk itibarıyla en gelişmiş taşımacılık yapılan gölümüz Van Gölü’dür. Van-Tatvan arasındaki 90 km’lik bir hat dâhilinde çağdaş teknolojinin gerektirdiği biçimde düzenli taşımacılık yapılmaktadır. İran transit yolu 80’li yıllarda göldeki taşımacılığı artırmıştır. Son yıllardaki İran ve Ortadoğu’daki olumsuz gelişmeler Van Gölü’ndeki taşımacılığı da olumsuz etkilemiştir.

Deniz Yolu Taşımacılığında Teslim Şekilleri

1980 yılını izleyen yıllarda, taşımacılık teknikleri alanında ortaya çıkan değişiklikler göz önünde tutularak, bazı terimler birleştirilerek, Incoterms kuralları 1990 ve 2000 yıllarında yeniden düzenlenmiştir. Buna göre satıcı ile alıcı arasında malın teslimi ile ilgili C, D, E ve F gruplarında yer alan terimler aşağıda verilmektedir:

C gurubundaki terimlerde (CFR, CIF, CPT ve CIP) taşıma ücreti ödenmiş olarak, D gurubundaki terimlerde (DAF, DES, DEQ, DDU ve DDP), satıcı malların sınırda veya ithalatı yapan ülke içinde kararlaştırılan yere veya varış noktasına ulaşmasından, E grubundaki terimlerde (EXW), malların alıcıya, satıcının kendi kuruluşunda sunulması, F grubundaki terimlerde (FCA, FAS ve FOB) ise taşıma ücreti ödenmemiş olarak teslim edilmesini kapsamaktadır.

Deniz Taşımacılığı Sektöründeki Kurum ve Kuruluşlar

Uluslararası Denizcilik Örgütü (IMO)

Deniz yolu taşımacılığı ile ilgili sektöre etki eden her türlü teknik konuyla ilgili olarak, uluslararası ticaretle uğraşan ülkelerin mevzuat ve uygulamaları açısından hükümetler arasında iş birliği sağlamak, denizde güvenlik, seyrüsefer etkinliği ile gemilerden kaynaklanan deniz kirliliğinin önlenmesi ve kontrolü ile ilgili konularda, en üst düzeyde uygulama Uluslararası Denizcilik Örgütü (International Maritime Organization; IMO) tarafından yürütülmektedir. IMO teknik bir örgüt olup, örgütün çalışmaları Komite ve Alt-Komiteler tarafından yürütülmektedir

Ülkemiz, IMO’nun 1958 yılından beri üyesidir ve IMO tarafından hazırlanıp uluslararası çapta yürürlüğe giren 24 ana sözleşmeden 13’üne taraf olmuştur. Uluslararası platformda önemli bir kuruluş olan IMO, Birleşmiş Milletler’in denizcilikle ilgili tek yetkili organıdır. IMO Deniz Çevresini Koruma Komitesi (Marine Environment Protection Committee-MEPC) Genel Kurul tarafından Kasım 1973’te kurulmuştur. IMO Deniz Çevresini Koruma Komitesi, gemilerden kaynaklanan deniz çevresinin kirliliğinin kontrolü ve önlenmesi ile ilgili teşkilat faaliyetlerinin koordinasyonundan sorumludur.

Uluslararası Deniz Ticaret Odası (ICS)

Uluslararası Deniz Ticaret Odası (The International Chamber of Shipping: ICS) ticari gemi işletmecilerinin LOJ205U-ULAŞTIRMA SİSTEMLERİ Ünite 5: Deniz ve Su Yolu Taşımacılığı 3 üyesi bulunduğu uluslararası ticaret örgütüdür. Uluslararası Deniz Ticaret Odası, ticari denizciliği etkileyen teknik, yasal ve operasyonel konularda geniş bir sorumluluk üstlenir. ICS, dökme yük, tanker, yolcu ve konteyner gemi işletmecileri ile armatörler ve üçüncü parti kurumları olarak dünya çapında temsil eden bir kuruluştur. Uluslararası Deniz Ticaret Odası’nın, denizcilik konusunda başta Uluslararası Denizcilik Örgütü (IMO) olmak üzere Dünya Gümrük Örgütü (World Customs Organization: WCO), Uluslararası Telekomünikasyon Birliği, UNCTAD, Dünya Meteoroloji Örgütü vb. birçok uluslararası örgütle yakın ilişkisi bulunmaktadır. ICS, ayrıca IMO ile birlikte deniz yaşamını ve çevre güvenliğini arttırmak için yoğun çaba sarf etmektedir. Çok eski bir geçmişi olan denizcilik sektörümüzün Cumhuriyet döneminde “Türkiye Seyr-i Sefain İdaresi” adıyla başlayıp günümüze kadar değişik isimlerle faaliyetlerini sürdüren kamu kurumlarının kuruluş tarihleri aşağıda verilmiştir:

• Türkiye Seyr-i Sefain İdaresi (1923)
• A.K.A.Y. Denizyolları-Fabrika ve Havuzlar (1933)
• Denizbank (1937)
• Denizyolları İşletme Umum Md.-Devlet Liman İşletmeleri Umum Müdürlüğü (1939)
• Denizyolları ve Limanları Umum Müdürlüğü (1944)
• Denizcilik Bankası T.A.O (1952)
• Türkiye Denizcilik Kurumu - TÜDEK (1983)
• Türkiye Gemi Sanayi A.Ş. Türkiye Denizcilik İşletmeleri (1984)
• Denizcilik Müsteşarlığı (1993)