Ünite 8: Taşımacılıkta Özel Uygulamalar

Giriş

Taşımacılık süreçlerinde özel uygulamalar, taşınan yüklerin özellikleri dikkate alınarak bu yüklere ilişkin özel nitelikte gereksinimler, farklı operasyonel yaklaşımlar ve spesifik türde lojistik faaliyetleri içeren süreçleri ifade etmektedir.

Taşımacılıkta özel uygulamalar arasında tehlikeli madde taşımacılığı, bozulabilir ve çürüyebilir ürünlerin taşınması (soğuk zincir operasyonları), canlı hayvanların taşınması, proje taşımacılığı (ağır ve havaleli yüklerin taşınması) vb. taşımacılık süreçleri sayılabilmektedir.

Her bir taşımacılık operasyonu özelinde taşıma, yükleme, boşaltma, paketleme, etiketleme ile kullanılacak araç ve ekipmanlar farklılaşabilmektedir.

Özel önlem, uygulama ve operasyon süreci gerektiren her türlü yük için özel uygulamalar gerekmektedir.

Tehlikeli Madde Taşımacılığı

Tehlikeli madde taşımacılığı; patlama, yanma, zehirleme, aşındırma vb. türde ve çeşitli düzeylerde risklere sahip madde ve materyallerin taşınması, elleçlenmesi ve diğer yasal prosedürleri içeren spesifik türde lojistik uygulamalardır.

Tehlikeli madde taşımacılığında;

• Karayolu taşımacılığında Tehlikeli Maddelerin Karayolu ile Taşınmasına ilişkin Uluslararası Sözleşme (ADR) geçerliyken;
• Denizyolu taşımacılığında Uluslararası Denizyolu Taşımacılığında Tehlikeli Madde Kodları (IMDG);
• Demiryolu taşımacılığında, Uluslararası Demiryolu Tehlikeli Madde Düzenlemesi (RID);
• İç suyolu taşımacılığında ADNR Sözleşmesi;
• Havayolu taşımacılığında ise Tehlikeli Madde Düzenlemeleri (DGR) uygulanmaktadır.

Tehlikeli maddelerin taşınmasına ilişkin yasal düzenlemeler genel olarak;

• Sınıflandırma,
• Etiketleme,
• Tanımlama,
• Dokümantasyon ve eğitim olmak üzere dört bölümden oluşmaktadır.

Tehlikeli Maddelerin Sınıflandırılması

Tehlikeli maddelerin taşınmasına ilişkin kuralları belirlerken her bir ürün için ayrı ayrı hükümler getirmektedir. Her bir sınıf ayırt edici olması açısından ayrı etiketlerle ifade edilmekte, aynı zamanda ambalajlama, etiketleme, taşıma ve işaretlemelerde her bir sınıf için ayrı kurallar ve hükümler getirilmektedir. Bu anlaşmaya ait hükümlerin genel çerçevesi;

• Sınıflandırma,
• Etiketleme,
• Tanımlama,
• Dokümantasyon ve eğitim olarak tanımlanabilmektedir.

Tehlikeli maddelerin paketleme grupları aşağıdaki şekilde gösterilmektedir:

• Paketleme grubu I: Çok tehlikeli maddeler,
• Paketleme grubu II: Orta tehlikeli maddeler,
• Paketleme grubu III: Az tehlikeli maddeler.

Tehlikeli madde sınıfları aşağıda sıralanan şekildedir:

• Sınıf-1 Patlayıcı Maddeler,
• Sınıf-2 Gazlar,
• Sınıf-3 Yanıcı Sıvı Maddeler,
• Sınıf-4.1 Yanıcı Katı Maddeler,
• Sınıf-4.2 Kendiliğinden Yanabilen Katı Maddeler,
• Sınıf-4.3 Su ile Temas Halinde Yanıcı Gaz Çıkaran Maddeler,
• Sınıf-5.1 Yakıcı Maddeler,
• Sınıf-5.2 Organik Maddeler,
• Sınıf-6.1 Zehirli Maddeler,
• Sınıf-6.2 Bulaşıcı Maddeler,
• Sınıf-7 Radyoaktif Maddeler,
• Sınıf-8 Aşındırıcı Maddeler,
• Sınıf-9 Çeşitli Tehlikeli Maddeler.

Sınıf-1 Patlayıcı Maddeler

Sınıf-1 Patlayıcı Maddeler, sıcaklık ve basınç gibi etkilerin sonucunda kimyasal tepkimeye giren ve netice olarak insan sağlığı, çevre ve diğer varlıklara zarar verebilecek nitelikte gaz ortaya çıkaran katı ve sıvı maddeleri kapsamaktadır.

Bu çerçevede, ısıl teknik maddeler, patlayıcı olmayan ve kendine-yeterli, ısıveren tepkimeler sonucu ısı, ışık, ses, gaz veya duman çıkaran maddeler veya bunların bir karışımı biçiminde etki vermek üzere tasarlanmış maddeler ile madde karışımları patlayıcı maddeler sınıfına dâhil olmaktadır.

Sınıf-2 Gazlar

Tehlikeli madde sınıfları içerisinde yer alan Sınıf-2 Gazlar grubunda saf olarak bulunan gazlar ile birlikte, bileşik halde olan gazlar yer almaktadır.

Bir maddenin gaz olarak kabul edilebilmesi için kritik sıcaklığı 50°C da buhar basıncı 300 kPa (3 bar)’dan yüksek olan veya 101,3 kPa standart basınç da ve 20 °C da gazlaşabilen bir madde olması gerekmektedir.

Gazlar aşağıda gösterildiği şekilde yedi alt sınıfa ayrılmaktadır: Sıkıştırılmış gazlar, Sıvılaştırılmış gazlar, Düşük basınçlı sıvılaştırılmış gaz, Soğutulmuş sıvılaştırılmış gazlar, Çözülmüş gazlar, Gaz içeren (gaz kartuşu) küçük aerosol püskürtücüler ve kaplar, Basınç altında gaz içeren diğer nesneler (gaz kartuşu), Özel gereksinimlere tabi olan basınçlandırılmamış gazlar (gaz numuneleri).

Sınıf-3 Yanıcı Sıvı Maddeler

Sınıf-3 Yanıcı Sıvı Maddeler içerisinde yer alan madde ve nesnelerin sınıf içerikleri 50 °C sıcaklıkta ve buhar basınçları 300 kPa (3 bar) daha azdır, 101,3 kPa standart basınç altında ve 20 °C de tamamen gazlaşmazlar ve parlama noktaları 61 °C den daha düşüktür. Sınıf-3 Yanıcı Sıvı Maddeler aynı zamanda parlama noktası 61 °C’nin üstünde olan sıvı maddeleri ve erimiş katı maddeleri kapsamaktadır.

Sınıf-4.1 Yanıcı Katı Maddeler

Katı özelliğe sahip olan, patlayıcı özelliği azaltılmış veya kendiliğinden reaktif özelliğe sahip sıvı ve katı maddelerin dâhil olduğu tehlikeli maddeler, Sınıf-4.1 Yanıcı Katı Maddeler olarak tanımlanmaktadır.

Sınıf-4.2 Kendiliğinden Yanabilen Katı Maddeler

Karışımlar ve çözeltiler (sıvılar ve katılar), piroforik maddeler ile az miktarda olmasına rağmen uygun koşullar sağlandığı zaman, beş dakikalık süre içerisinde tutuşabilen maddeler Sınıf-4.2 Kendi Kendine Yanan Maddeler sınıfında yer almaktadırlar.

Sınıf-4.3 Su ile Temas Halinde Yanıcı Gaz Çıkaran Maddeler

Su ile reaksiyona girerek hava ile patlayıcı karışımlar oluşturmaya yatkın yanıcı gazlar açığa çıkartan maddeler ile benzer maddeleri içeren nesneler Sınıf-4.3 Su ile Temas Ettiğinde Yanıcı Gazlar Açığa Çıkartan Maddeler kapsamında yer almaktadır.

Sınıf-5.1 Yakıcı Maddeler

Sınıf-5.1 Yakıcı Maddeler içerisinde yer alan maddeler yanıcı özelliğe sahip olmamalarına karşılık bulundukları ortama oksijen yayarak başka bir maddenin yanmasını sağlayan ya da kolaylaştıran maddelerdir.

Sınıf-5.2 Organik Maddeler

Organik peroksitler ve bütün organik peroksit formları Sınıf-5.2 Organik Peroksitler sınıfında yer almaktadır. Bu sınıfta yer alan maddeler taşıma, depolama gibi işlemler sırasında sıcaklık kontrolü gerekmiyorsa P1 Sıcaklık Kontrolü Gerekmeyen Maddeler olarak değerlendirilmektedirler.

Buna karşılık organik peroksitler belirli bir sıcaklıkta tehlikeli hale geliyor ve riskleri artıyorsa P2 Sıcaklık Kontrolü Gereken Maddeler grubu içerisinde yer almaktadır.

Sınıf-6.1 Zehirli Maddeler

Oldukça az miktarları bile insan sağlığına zararlı etkilerde bulunan, öldürücü özelliklere sahip, solunum, temas ile ya da yutma sonucu etkide bulunan tehlikeli maddeler Sınıf6.1 Zehirli Maddeler içerisinde değerlendirilmektedir.

Sınıf-6.2 Bulaşıcı Maddeler

Sağlık açısından insan ve diğer canlı varlıklara etki eden, bulaşıcı ve patolojik özelliklere sahip maddeler Sınıf-6.2 Bulaşıcı Maddeler sınıfında yer almaktadır.

Bu sınıfta yer alan maddeler insan ve hayvanlarda enfeksiyona neden olması beklenen maddelerdir. Çoğunlukla enfekte olabilecek düzeyde mikroorganizma barındırmaktadırlar.

Sınıf 6.2 Bulaşıcı Maddeler, aşağıdaki şekilde alt bölümlere ayrılmaktadırlar:

• I1 İnsanlara bulaşıcı etkisi olan maddeler,
• I2 Sadece hayvanlara bulaşıcı etkisi olan maddeler,
• I3 Klinik atıklar,
• I4 Diagnostik numuneler.

Sınıf-7 Radyoaktif Maddeler

Sınıf-7 Radyoaktif Maddeler, taşıma depolama ve kullanım sırasında radyasyon ve ışıma yapan, çevreye radyasyon yayan maddelerdir.

Sınıf-8 Aşındırıcı Maddeler

Sınıf-8 Aşındırıcı Maddeler, dokunulması halinde deriye ve dokulara kimyasal nitelikte zararlar verebilen, buna ek olarak temas ettiği diğer madde ve taşıma araçlarına zarar verebilen ya da tümüyle yok edebilen maddeleri kapsamaktadır. Bu maddeler uygun koşullarda zehirli ve aşındırıcı buharda oluşturabilmektedir.

Sınıf-9 Çeşitli Tehlikeli Maddeler

İlk sekiz sınıf içerisinde yer almamasına karşılık özellikleri açısından tehlike ve risk içeren maddeler Sınıf-9 Muhtelif Tehlikeli Maddeler ve Nesneler olarak sınıflandırılmaktadır.

Tehlikeli Maddelerin Paketlenmesi

Tehlikeli maddeler risklerini ve tehlike özelliklerine göre farklı şekilde paketlenmektedirler. Paketleme kullanılacak ambalaj malzemesi ve ambalaj üzerine konulacak işaret ve yazılar ile bütünlük oluşturmaktadır.

Paketleme ve ambalajlama ile ilgili olarak uluslararası yasal düzenlemeler aşağıda görüldüğü gibi birtakım kriterler belirlemişlerdir.

Taşınan Tehlikeli Maddenin Paket Türünü Açıklayan Numaralar şöyle sıralanabilir:

• 1. Silindir
• 2. Ahşap fıçı
• 3. Galon
• 4. Sandık
• 5. Torba
• 6. Birden çok bileşeni olan paket
• 0. Hafif alaşımlı metal paketler

Taşınan Tehlikeli Maddenin Paketinin Maddesini Belirten Harfler şöyle sıralanabilir:

• A. Çelik (her tür)
• B. Alüminyum
• C. Ahşap
• D. Kontrplak
• F. İşlenmiş Ağaç
• G. Fiber
• H. Plastik materyaller
• L. Tekstil
• M. Kâğıt, Çok katlı Mukavva
• N. Metal (çelik ve alüminyum dışında kalan diğer)
• P. Cam, porselen veya taş kaplar

Tehlikeli madde ambalaj ve kolilerinin ilaç, gıda ve benzeri ürünlerin koli ve ambalajları ile karıştırılmayacak şekilde işaretlenmesi gerekmektedir. Özellikle tehlikeli madde ambalajlarının gıda ürün ambalajlarını çağrıştırmamasına dikkat edilmelidir.

Tehlikeli Maddelerin Taşınmasında Kullanılan Araçlar

Tehlikeli maddelerin taşınmasında ürünün hangi halde taşınacağı (katı, sıvı, gaz) önem taşımaktadır. Taşınacak maddelerin özelliğine göre kullanılacak araçlar belirlenmektedir.

Tehlikeli Maddelerin Karayolu ile Taşınmasında Kullanılan Araçlar

Tehlikeli maddelerin karayolu ile taşınmasında taşınan materyalin özelliklerine göre farklı tip ve özellikte araçlar kullanılmaktadır.

Açık Araçlar

Açık araçlar en az bir tarafı açık olan araçlardır. Bu tür araçlarda tehlikeli maddelerin taşınabilmesi için maddenin kendi koruma kabının olması veya tehlikeli maddenin iklimsel koşullardan etkilenmemesi gerekmektedir. Aksi takdirde tehlikeli maddelerin bu araçlar ile taşınmasına izin verilmemektedir.

Tenteli Araçlar

Tenteli araçlarda paketlenmiş tehlikeli maddeler taşınmaktadır. Taşımanın gerçekleştirilebilmesi için aracın yük taşınan bölümüne su ve yağmur sızıntısının olmaması ve aracın içerisinin fiziksel etkenlerden etkilenmemesi gerekmektedir.

Isı Kontrollü Araçlar

Isı kontrollü araçların tehlikeli madde taşımacılığında kullanılmasının nedeni bazı tehlikeli maddelerin taşınırken ısınmalarından dolayı ısı ortaya çıkarabilmeleri veya kendi kendilerine yanabilmeleridir. Dolayısıyla taşıma kabı içerisinde ısının sabitlenmesi ve maddenin sabit bir ısıyla taşınması gerekebilmektedir. Aynı zamanda bazı ürünlerin parlama derecelerinin düşük olması, söz konusu tehlikeli maddelerin yüksek ortam sıcaklığında patlamalarına veya yanmalarına neden olabilmektedir.

Tankerler

Tankerler yanıcı sıvı maddelerin taşınmasında kullanılmaktadır. Tek bölümlü olabileceği gibi dokuz bölümlü tankerlerde kullanılabilmektedir. Bu tür araçlar alüminyum veya paslanmaz çelikten imal edilmekte, kalınlığı 3 ila 4,5 mm arasında değişmektedir. Bu araçlar ile tiner mazot, benzin ve diğer yanıcı sıvı maddeler taşınmaktadır.

Tank Konteynerler

Tank konteynerler, taşıma sırasında yükün sabit şekilde durmasını sağlayan özelliğe sahiptir. Bu tür taşıma araçları en fazla 450 litre taşıma kapasitesine sahip araçlardır. Tank konteynerler içerisinde yanıcı sıvı maddeler, gazlar ve diğer sıvı tehlikeli maddeler taşınabilmektedir.

Gaz Konteynerleri

MEGC olarak adlandırılan gaz konteynerleri içerisinde Sınıf 2 içerisinde yer alan gazla taşınmaktadır. MEGC gaz konteynerleri en fazla 450 litre kapasiteye sahip olabilmektedir. MEGC’ler birden fazla bölüme sahip oldukları için farklı tipte gazların taşınmasına da elverişlidir.

Tehlikeli Madde Taşıyacak Karayolu Araçlarının Genel Özellikleri

Tehlikeli madde taşıyacak araçlarda sürücüler aracı hareket ettirmeden önce gözle görülebilir durumları gözden geçirmelidir. Bunlar şöyle sıralanabilir:

• Sürücüler ilk olarak aracın taşıma kabında veya konteynerde delinme, kırılma ya da kesik olup olmadığını kontrol etmelidir.
• İkinci olarak sürücü yakıt deposunda terlemenin ya da delinmenin söz konusu olup olmadığını gözden geçirmektedir.
• Fren ve motor tertibatında bir aksaklık olup olmadığı da sürücü tarafından denetlenmelidir.
• Araç lastikleri, ikaz tabelaları ve evraklar kontrol edildikten sonra sefere başlanmalıdır.

Tehlikeli Maddelerin Denizyolu ile Taşınmasında Kullanılan Araçlar

Denizyolu taşımacılığında kullanılacak olan araçlar (gemi) taşınacak yükün tehlike özelliklerine ve risklerine göre seçilmektedir. Bu çerçevede yükün dökme olması ya da paketlenmiş olması da kullanılacak gemi türünü belirlemektedir.

Kullanılacak araçlar arasında;

• Kuru dökme yük gemileri,
• Konteynır gemileri ve
• Tankerler sayılabilmektedir.

Kuru Yük Gemileri

Kuru yük gemileri, paketlenmemiş dökme tehlikeli maddelerin taşındıkları gemilerdir. Tehlikeli maddeler paketlerle korumadıkları için mümkün olduğunca farklı türden tehlikeli maddeler yüklenmemeli, en azından yüklenecek tehlikeli maddelerin birbirleri ile etkileşime ve reaksiyona girebilecek maddeler olmamasına dikkat edilmelidir.

Birbirleriyle reaksiyona girebilecek tehlikeli maddelerin aynı gemi ile taşınması zorunlu ise birbirlerine temas etmeyecek şekilde paravanlar (seperatör) ile ayrılmaları zorunlu olmaktadır.

Konteynır Gemileri

Konteynır gemilerinde tehlikeli maddeler daha çok paketlenmiş halde taşınmaktadır. Özellikle tehlikeli maddelerin birbirleri ile reaksiyon gösterecek türde olmaları halinde aralarında başka türden ve reaksiyona girmeyecek bir başka yük bulunmakta, reaksiyona girecek tehlikeli maddelerin bulunduğu konteynırlar birbirlerine temas ettirilmemektedir.

Tankerler

Tankerler, sıvı ve dökme tehlikeli maddelerin taşındıkları deniz araçlarıdır. Tankerler genel olarak izolasyonlu ve deniz kazalarına karşı dayanıklı bir şekilde üretilmektedirler. Bu tür gemilerde ham petrol, petrol ürünleri, kimyasallar ve diğer dökme tehlikeli maddeler taşınmaktadır.

Tehlikeli Maddelerin Demiryolu ile Taşınmasında Kullanılan Araçlar

Demiryolu taşımacılığında;

• Kuru yükler ve paketli yükler, G, Hbs vd. çeşitli tür ve özellikte vagonlarda taşınırken;
• Sıvı ve dökme tehlikeli maddeler, Z tipi, silo vagonlarda petrol ve petrol ürünleri, kimyasallar, LPG vb. tehlikeli maddeler taşınmaktadır.

Tehlikeli Maddelerin Elleçlenmesi

Tehlikeli maddeler özellikleri gereği yükleme ve boşaltmada dikkat edilmesi gereken ürünlerdir. Hangi taşıma türü kullanılırsa kullanılsın yükleme ve boşaltmada en yüksek düzeyde hassasiyetin gösterilmesi gerekmektedir. Taşımalarda kazalar dışında taşınan yükün zarar görmesi yükleme ve istiflemede yapılan hatalardan kaynaklanmaktadır.

Bozulabilir Ürün (Gıda) Taşımacılığı

Birbirlerinden farklı olan ürünlerin aynı araca yüklenmesi ürün gruplarından en az birinin bozulmasıyla sonuçlanabileceği gibi ısı nedeniyle bu bozulma gerçekleşmese dahi fiziksel etkilerden dolayı birbirlerini etkileyebileceklerdir.

Taşıma araçları aracın içerisindeki ısının kaybolmaması için yalıtımlı araçlar olmak zorundadır.

Frigorifik bir araçta lift (asansör) sistemi bulunmalıdır. Frigorifik araçlar tek katlı olabileceği gibi çok katlı da olabilmektedir.

Aracın bir hava dolaşım sistemine sahip olması ve sistemin düzgün çalışması gıda lojistiğinde temel gereklilikler arasındadır.

Araç içerisinde yer alan ürünün eşit bir biçimde soğutulması istiflemenin doğru yapılması ile doğrudan ilişkilidir. Ürünler birbirlerinin hava akışı ile temasını kesmeyecek biçimde istiflemelidir.

Canlı Hayvan Taşımacılığı

Karayolunda canlı hayvan taşımalarında sorulacak soruların başında;

• “Fiziksel ve sağlık şartları uygun olmayan hayvanlar uygun sağlık koşullarında taşınıyor mu?”
• “Hasta ve sakat hayvanlar araca bindiriliyor mu?” Sorularıdır.

Bu iki nokta Avrupa Birliği taşıma mevzuatlarına da girmiş olan “ hayvan refahı ” kavramı ile ilişkilidir. Ülkemizde hayvanlara zulüm etmemek yani kötü davranmamak esastır. Bu ilke geleneksel bir örf ve ahlak kuralı haline gelmiştir.

Proje Taşımacılığı

Proje taşımacılığı standart dışı ölçü, boyut ve ağırlıktaki yükler için söz konusu olmaktadır.

Karayolu Taşıma Yönetmeliği’ne göre;

• Gabari: Taşıtların yüklü veya yüksüz olarak karayolunda güvenli seyirlerini temin amacı ile uzunluk, genişlik ve yüksekliklerini belirleyen ölçüleri,
• İstiap haddi ve/veya taşıma kapasitesi: Bir taşıtın veya aracın güvenle taşıyabileceği ve imalat standardında belirtilen en çok yük ağırlığı veya yolcu ve hizmetli sayısını ifade etmektedir

Bir yükün proje lojistiğine konu olması için standart dışı olması gerekir.

Proje lojistiğinde taşınan tesislere şu örnekler gösterilebilir; Doğal Gaz Santral Projeleri, Termik Santral Projeleri, Baraj ve Hidroelektrik Santral Projeleri, Mobil Santral Projeler, Rafineri ve Petrokimya Tesisleri, Boru Hattı Lojistiği Projeleri, Raylı Sistem Projeleri.

Proje lojistiğinde yardımcı ekipmanlar ana başlıklar halinde değerlendirildiğinde; vinçler, kaydırma ve kriko sistemleri, taşıyıcı ve yük yayıcı kirişler, döner tablolar, çelik destekler, tahta takozlar, halatlar vs. yardımcı aparatlardan oluşmaktadır.

Sonuç

Taşıma operasyonları kendi içerisinde genel ve Özel taşıma operasyonları olarak ikiye ayrılabilmektedir. Özel taşıma, operasyonları farklı ve spesifik süreçler gerektirdiğinden katma değeri daha yüksek operasyonlar olarak tanımlanabilmektedir.