Ünite 8: Uluslararası Ödemeler Bankası ve Bölgesel Kalkınma Bankaları

Giriş

Uluslararası Ödemeler Bankası, günümüzde faaliyet gösteren en eski uluslararası finansal kuruluşlardan biridir. Banka Almanya’nın I. Dünya Savaşı’ndaki tazminat ve borçlarının tasfiye edilmesinde mali ajanlık görevini yürütmek amacıyla kurulmuştur. Fakat Banka sadece Almanya savaş tazminatlarına mali ajanlık yapmamış, zaman içinde meydana gelen krizlerde (finansal veya borç krizlerinde) Uluslararası Ödemeler Bankası ülke merkez bankalarına önemli finansal destekler sağlamıştır. Uluslararası Ödemeler Bankası, merkez bankaları arasında işbirliğini desteklemiş, finansal ve parasal konularda yaptığı araştırmalarla uluslararasında finansal ve ekonomik konularda önemli bir merkez hâline gelmiştir.

Uluslararasında faaliyet gösteren bölgesel kalkınma bankalarına bakıldığında bu bankaların genelde 1960’lı yıllarda kurulduğu görülmektedir. Kalkınma bankalarının kuruluşunda bölgesel girişimlerin yanısıra Birleşmiş Milletler Ekonomik ve Sosyal Konseyi’ne bağlı bölgesel komisyonların önemli katkısı söz konusudur. Bölgesel kalkınma bankaları, bölge içinde üye olan az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelere başta proje kredisi, hibe, teknik yardım, ortak finansman gibi finansman araçları ile bu ülkelerdeki kalkınma projelerini ve yatırımlarını desteklemektedir.

Uluslararası Ödemeler Bankası

Uluslararası Ödemeler Bankası Almanya’nın I. Dünya Savaşı ile ilgili olarak müttefiklere ödeyeceği savaş tazminatının tasfiye edilmesinde mali ajanlık görevini yürütmek amacıyla kurulmuştur.

Banka İsviçre’de kurumsal bir varlığa sahip olsa da banka sözleşmesine imza atan taraf devletler, BIS’in dokunulmazlığını kabul etmişlerdir. BIS, İsviçre merkezli bir kurum olmakla birlikte İsviçre Hükümeti çıkarmış olduğu bir yasa ile BIS’e uluslararası bir nitelik kazandırmıştır. Uluslararası Ödemeler Bankası’nın merkezi, İsviçre’nin Basel şehrindedir. Bankanın Asya (Hong Kong) ve Amerika (Meksika) iki temsilciliği bulunmaktadır.

Banka Almanya, Belçika, Büyük Britanya (İngiltere), Fransa, İtalya ve Japonya merkez bankaları ile ABD’den FED’in katılımı ile kurulmuştur. İsviçre ev sahibi olduğu için BIS’e üye olmuştur. Günümüzde Türkiye’nin de aralarında bulunduğu 60 ülkenin merkez bankası BIS’e üyedir.

BIS’in görevleri ana hatları aşağıdaki gibi sıralanabilir:

• Merkez bankaları arasındaki görüşmelere (müzakerelere) katkıda bulunmak ve işbirliğini kolaylaştırmak,
• Finansal istikrarı sağlamaktan sorumlu diğer kurumlarla (otoritelerle) diyaloğu artırmak,
• Finansal (mali) denetim kurumları ile merkez bankalarını karşı karşıya getiren politika konularında araştırma yapmak,
• Finansal işlemlerde merkez bankaları için temel (birincil) taraf olarak hareket etmek,
• Uluslararası mali (finansal) operasyonlarda güvenilir bir mali ajan veya mutemet gibi hizmet etmektir

BIS temel olarak üç karar alma organları tarafından yönetilir. İlk karar organı 60 üyeli merkez bankaları temsilcileri veya guvernörlerden oluşan Genel Kurul’dur. Direktörler Kurulu (Board of Directors) Banka’nın stratejisini ve politikalarının yönünü belirler, yönetimi denetler ve Banka Sözleşmesi tarafından kendisine verilen belirli görevleri yerine getirir. Genel Müdür (General Manager) , banka yönetiminin başıdır. Yönetim Kurulu tarafından belirlenen politikaları yürütür, günlük bankacılık faaliyetlerinin yapılması ve denetlenmesi işlerini yönetir.

BIS bünyesinde Bankacılık ile Para ve Ekonomi Departmanlarına bağlı komitelerin yanı sıra farklı yapı ve statüde pek çok komite mevcuttur. Para ve Ekonomi Departmanına bağlı komitelerin bazıları şunlardır: Basel bankacılık denetim komitesi, küresel finansal (mali) sistem komitesi, ödeme ve takas sistemleri komitesi ve piyasalar komitesi.

Banka, merkez bankalarından mevduat kabul etmenin yanı sıra müşterileri adına döviz ve altın işlemleri de yapmaktadır. BIS finansal kriz dönemlerinde belli teminatlar karşılığında merkez bankalarına kısa vadeli kredi sağlar. BIS sadece merkez bankalarından mevduat kabul eder. BIS, özel şahıs ve tüzel kuruluşlardan mevduat kabul etmez fakat onlara diğer finansal danışmanlık hizmetlerini sunar.

BIS’in temel hedeflerinden birisi parasal ve finansal istikrara katkıda bulunmaktır. BIS’in öncülüğünde üye ülkelerin merkez bankası guvernörleri veya diğer üst düzey temsilcileri ile yapılan toplantılarda parasal ve finansal istikrar konularında tedbirler tartışılır ve kararlar alınır.

Bölgesel Kalkınma Bankalarına Genel Bir Bakış

Uluslararası alanda faaliyet gösteren bölgesel kalkınma bankaları çalışma bölgelerindeki gelişmekte olan ülkelere yönelik kamu ve özel sektör işletmelerine finansman desteği sağlayarak söz konusu ülkelerin ekonomik kalkınmalarına yardımcı olmaktadır. Bölgesel kalkınma bankaları, kalkınma sorununun yoğun bir şekilde dünya gündemine gelmesinden sonra 1960’lı yıllarda kurulmaya başlamıştır. Bu bankalara bölge ülkelerinin yanı sıra bölge dışından ülkeler de üyedirler.

Asya Kalkınma Bankası

1966 yılında kurulmuştur. Asya Kalkınma Bankası’nın (Asian Development Bank: ADB) merkezi Manila’dadır (Filipinler). Bankanın Asya ve Pasifik bölgesinde 26 ofisi mevcuttur. Ayrıca Washington, Frankfurt, Tokyo ve Sydney’de de temsilcilikleri bulunmaktadır. Banka ilk kurulduğunda ADB’nin üye sayı 31 idi. Günümüzde (2018) ADB’nin üye sayısı 67’ye ulaşmıştır. Üyelerin 48’i bölge içinden 19’u ise bölge dışındandır. ADB Anlaşması’nın 3. maddesine göre, üyelik tüm ülkelere açıktır.

İlk kurulduğunda ADB’nin kayıtlı sermayesi 1 milyar dolar, ödenmiş sermayesi ise 500 milyon dolar idi. 2017 sonu itibarıyla Banka’nın kayıtlı sermayesi yaklaşık 151,2 milyar dolar ve ödenmiş sermayesi ise yaklaşık 7,6 milyardır

Banka’nın amacı, “Asya ve Pasifik bölgesinde ekonomik büyüme ve işbirliğini teşvik etmek, bölgede ADB’ye üye gelişmekte olan ülkelerin ekonomik kalkınma süreçlerinin hızlanmasına bireysel ve ortaklaşa katkı sağlamak” şeklinde belirtilmiştir.

Bankanın temel yönetim organlarından ilki Guvernörler Kurulu’du r. Kurul, 67 üye ülkenin guvernörleri ve guvernör vekilleri, 1 başkan ve 2 başkan yardımcısından oluşur. Guvernörler Kurulu ADB’nin en yetkili organıdır. Direktörler Kurulu (Yönetim Kurulu) ise 8’i bölge içinden 4’ü ise bölge dışından olmak üzere 12 üyeden oluşur. Kurulun üyeleri Guvernörler Kurulu tarafından seçilmektedir. Ayrıca ABD, Çin ve Japonya Direktörler Kurulu’nda kendi direktörleri tarafından temsil edilirken, diğer ülkeler ise belli gruplar halinde temsil edilmektedir. Başkan , Guvernörler Kurulu tarafından seçilmektedir. Başkanın görev süresi ise 5 yıldır, başkan iki dönem görev yapabilir. ADB Başkanı, genelde Bankaya en büyük sermaye katkısı sağlayan ülkelerden biri olan Japonya’nın vatandaşlarından seçilir. Başkan, Yönetim Komitesi ile Direktörler Kurulu arasındaki bağlantıyı sağlar.

ADB, 1968’de amaçlarını daha etkin bir şekilde yürütebilmek için kendi bünyesinde üç adet fon oluşturmuştur. Bunlar; Teknik Yardım Özel Fonu, Tarımsal Özel Fon ve Çok Amaçlı Özel Fon’dur. Tarımsal Özel Fon’un faaliyetlerine 1973’te son verilmiştir.

Asya Kalkınma Bankası ve buna bağlı olarak faaliyet gösteren özel fonlar ve programlar, Asya Kalkınma Bankası Grubu’nu oluşturmaktadır.

Asya Kalkınma Bankası (ADB) dünyada yoksulluğun en fazla olduğu bir bölgede faaliyet göstermektedir. Banka kurulduğundan itibaren yoksulluğu azaltmak amacıyla Asya-Pasifik bölgesinde kalkınmayı finanse etmektedir. Bunun yanı sıra Banka çeşitli yayınlar ve söyleşiler yoluyla ülkeleri ve bireyleri bilinçlendirmektedir.

Banka işlemleri olağan ve özel olarak ikiye ayrılmaktadır . Olağan işlemler, olağan (normal) sermaye kaynakları kullanılarak gerçekleştirilir. Bu kaynaktan göreceli olarak belli bir seviyede kalkınmış ülkeler faydalanmaktadır. Özel işlemlerde özel fonlar kullanılmaktadır. Bu fonlardan bölgedeki en az gelişmiş üye ülkeler faydalanmaktadır. Özel fonlar uzun vadeli ve düşük faizlidir.

Banka ilk kredi verme (borç verme) işlemini 1968’de gerçekleştirmiştir. Banka 1985’te aldığı kararla özel sektöre de kredi vermeye başlamıştır.

Afrika Kalkınma Bankası

Afrika Kalkınma Bankası (African Development Bank: AfDB), Afrika kıtasının ekonomik ve sosyal kalkınmasına katkıda bulunmak amacıyla 1964’te kurulmuş ve faaliyetlerine ise 1966’da başlamıştır. Türkiye, AfDB’ye üye değildir. 1979 yılına kadar bankaya sadece Afrika ülkeleri üye olurken, bu tarihten sonra bölge dışından ülkelere de üyelik yolu açılmıştır. Günümüzde AfDB’nin 77 üyesi bulunmakta, bunların 54’ü bölge ülkelerinden 26’sı ise bölge dışındaki ülkelerden oluşmaktadır.

Bankanın temel yönetim organları Guvernörler Kurulu, Direktörler Kurulu (Yönetim Kurulu) ve Başkan’dır.

Bankanın kaynakları olağan ve özel kaynaklardan oluşur. Olağan kaynaklar;

• Üyeler tarafından taahhüt edilen sermaye,
• Bankanın verdiği kredilerden yapılan kesintilerle oluşan fonlar,
• Uluslararası sermaye piyasaların borçlanma yoluyla elde edilen kaynaklar,
• Bankanın diğer gelirleri (örneğin diğer yatırımlardan elde edilen gelirler).

Afrika Kalkınma Fonu (ADF) daha çok Afrika’nın en az gelişmiş ülkelerine yönelik çalışmaktadır. Fon’un başlıca amacı, kredi ve hibe sağlayarak Afrika kıtasından üye olan ülkelerdeki yoksulluğu azaltmaktır.

AfDB, finansman sağladığı yatırımlar sayesinde bölge ülkeleri arasında işbirliğinin gelişmesine ve bölgesel bütünleşmeye, kamu otoritesinin güçlendirilmesine, insani gelişmeye (beşeri kalkınmaya) ve tarımsal kalkınmaya önemli oranda katkı sağlamıştır. Bunun dışında Banka bilgi üretimi, iklim değişikliği ve cinsiyet eşitliği konularında da ciddi şekilde çalışmaktadır.

Amerikalılararası Kalkınma Bankası

Banka 1960 yılında kurulmuş, aynı yıl faaliyetine başlamıştır. Bankanın merkezi sermayeye en fazla katkı sağlayan ABD’nin başkenti Washington’dadır. Bankanın amacı, gelişmekte olan üye ülkelerin (Latin Amerika ve Karayip ülkelerinin) ekonomik ve sosyal kalkınma süreçlerinin hızlanmasına katkıda bulunmaktır.

Banka, ABD dahil 20 ülke (Amerika ve Karayip ülkeleri) tarafından kurulmuştur. 1976’da yapılan düzenleme ile bölge dışından da ülkelerin bankaya üyeliği mümkün kılınmıştır. Amerikalılararası Kalkınma Bankasının 26’sı bölge içinden 22’si ise bölge dışından toplam 48 üyesi bulunmaktadır.

Amerikalılararası Kalkınma Bankası temel yönetim organlarını Guvernörler Kurulu, Direktörler (Yönetim) Kurulu ve Başkan şeklinde sıralayabiliriz. Bunların dışında Banka yönetimini şekillendiren pek çok komite ve organ söz konusudur.

Amerikalılararası Kalkınma Bankası’nın onay verdiği projelere genel olarak bakıldığında, ağırlığın altyapı ve çevre ile kurumsal kapasite ve finansta olduğu görülmektedir. Banka imkânlarından en fazla yararlanan ülkeler diğerlerine göre daha ileri konumdaki gelişmekte olan ülkelerdir. Bu ülkeler Meksika, Arjantin, Brezilya ve Kolombiya şeklindedir.

Avrupa Yatırım Bankası

Avrupa Yatırım Bankası (European Investment Bank: EIB), Roma Antlaşması (1957) ile kurulan Avrupa Ekonomik Topluluğu’nun (AET) amaçlarına ulaşabilmek ve kıtanın ekonomik kalkınmasına katkıda bulunmak için 1958’de Topluluktan (AET) bağımsız bir finans kuruluşu şeklinde oluşturulmuştur. Günümüzde Avrupa Yatırım Bankası (AYB) temel amacı, Avrupa Birliği (AB) çıkarları doğrultusunda, Birlik ilkelerine ters düşmeyecek şekilde kendi öz kaynaklarını kullanarak AB içinde dengeli bir kalkınmayı temin etmektir.

Avrupa Yatırım Bankası (AYB), hedefleri doğrultusunda küçük ve orta boy işletmelere (KOBİ’lere), Birlik içinde uyum ve yakınlaşmaya, iklim değişikliği ile mücadeleye, çevresel korumaya, sürdürülebilirliğe, rekabetçi ve güvenli enerjiye, bilgi ekonomisine ve ulaşımla ilgili trans-Avrupa ağlarına, beşeri sermayeyi artırmaya yönelik eğitim ve sağlıkla ilgili projelere destek sağlamaktadır.

Avrupa Yatırım Bankası’nın (AYB) temel yönetim organları; Guvernörler Kurulu ve Direktörler Kuruludur. Ayrıca Guvernörler Kurulu tarafından atanan fakat çalışmalarında bağımsız Yönetim ve Denetim Komiteleri temel yönetim organları arasında yer alır.

AYB Guvernörler Kurulu 28 AB üyesinin maliye bakanları ve bir başkandan oluşur. Her guvernörün birer de vekili mevcuttur. AYB Yönetim Kurulu’nda 28 üye ülkenin ve AB Komisyonu’nun birer temsilcisi olmak üzere 29 üyeden oluşur.

AYB, sadece AB içinde değil, Birlik dışındaki pek çok ülkede çeşitli yatırım projelerini desteklemektedir.

Türkiye 1965 yılından bu yana AYB kredilerinden faydalanmaktadır. Türkiye’nin AYB’den 1965-2017 döneminde sağlamış olduğu finansman yaklaşık 30 milyar Euro’dur. Türkiye’nin AB’ye adaylığının onaylanması ile birlikte AYB’nin Türkiye’ye sağlamış olduğu hem finansman tutarları hem de finansman çeşitliliği artmıştır.

Avrupa Yatırım Fonu

Avrupa Yatırım Fonu (AYF), Fon tüzüğünün onaylamasıyla 1994 yılında kurulmuştur. Günümüzde Avrupa Yatım Fonu’nun amacı, küçük ve orta boy işletmelere uygun şartlarla yatırım finansmanı sağlamaktadır. Fon, küçük ve orta boylu işletmelerin (KOBİ’lerin) desteklenmesinde AYB ile işbirliği içindedir. Avrupa Yatırım Fonu büyük sermaye yatırımı projelerine uzun vadeli ödünç sağlar. Fon, sürdürülebilir büyüme ve istihdamı desteklemek için her büyüklükteki işletmelere kredi vermektedir.

Avrupa Yatırım Fonu hissedarları arasında Türkiye Sınai Kalkınma Bankası da yer almaktadır.

Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası

Banka, Soğuk Savaş sonrası dönemde Orta ve Doğu Avrupa ülkelerindeki siyasi ve ekonomik yapılardaki değişiklikleri mali açıdan desteklemek için 1991 yılında kurulmuştur. Diğer bir ifadeyle Banka merkezi planlı ekonomiden piyasa ekonomisine geçen ülkelerde piyasa ekonomisinin gelişimi desteklemek için oluşturulmuştur.

Banka’nın Amerika’dan Avustralya’ya kadar her kıta ve bölgeden üyesi bulunmaktadır. EBRD’nin merkezi Londra’dadır.

Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası (EBRD) OECD, IMF, Dünya Bankası ve Birleşmiş Milletler gibi uluslararası kuruluşların uzmanlık birimleri ile işbirliği içinde çalışmaktadır.

ERBD ilk kurulduğunda odaklandığı bölge, Orta ve Doğu Avrupa’dır. Zaman içinde Bankanın faaliyet alanı giderek genişlemiş, Balkanlar, Kafkasya, Orta Asya, Türkiye ve Rusya, EBRD kredi ve diğer imkânlarından faydalanmaya başlamıştır. Daha sonra Mısır, Ürdün, Fas ve Tunus gibi Kuzey Afrika ve Ortadoğu ülkeleri de EBRD’nin faaliyet alanına girmiştir. Banka farklı bölgelerdeki 38 ülkede faaliyet göstermektedir.

EBRD’nin temel destek araçları krediler, öz sermaye yatırımları ve garantilerdir.

EBRD, ortak finans ve doğrudan yabancı sermaye yatırımlarını teşvik eder. Ayrıca yerli sermayeyi harekete geçirir ve teknik yardım sağlar.

EBRD çalışacağı ülkelerde demokratik uygulamaların var olmasını veya taahhüt edilmiş olmasını (çok partili demokrasi ve çoğulculuk ilkelerin uygulanması ve taahhüt edilmesi) ister. Çevrenin korunması da Bankanın temel bir görev bileşenidir.

İslam Kalkınma Bankası

İslam Kalkınma Bankası (İKB) faaliyetlerine resmi olarak Ekim 1975’te başlamıştır. Günümüzde 56 üyesi bulunan İKB’nin merkezi Cidde’dir (S. Arabistan). Amacı üye ülkelerin yanı sıra üye olmayan ülkelerdeki Müslüman toplulukların ekonomik ve sosyal kalkınmalarına katkı sağlamaktır. Günümüzde İKB ile toplam 8 uluslararası kuruluş İslam Kalkınma Bankası Grubu’nu oluşturmaktadır.

İKB’ye üyelik için iki şart vardır. Birincisi başvuran ülkenin İslam İşbirliği Örgütü’ne (İİÖ) üye olması, ikinci ise İKB Guvernörler Kurulu’nun çoğunlukla kararı ile başvuruyu kabul etmesidir.

İslam Kalkınma Bankası ekonomik ve sosyal kalkınma amaçlı projelere kredi vermektedir. Türkiye, İKB kredilerinden en fazla yararlanan ülkeler arasındadır. Banka verdiği kredileri üye ülkelerdeki kalkınmaya yönelik kredi veren kuruluşlar aracılığıyla kullandırır.

İKB kredilerinden faiz almaz, bunun yerine kârdan pay alma ve zararı paylaşma (kâr/zarar ortaklığı) söz konudur.

Ekonomik İşbirliği Örgütü Ticaret ve Kalkınma Bankası

Bankanın temeli Ekonomik İşbirliği Örgütü’nü (Economic Cooperation Organization. ECO) kuran İzmir Anlaşması’na (1977) dayanmaktadır. ECO Ticaret ve Kalkınma Bankası’nı kuran anlaşma Ağustos 2005’te yürürlüğe girmiş ve Banka kurulmuştur. Banka faaliyetlerine resmi olarak Temmuz 2007’de başlamıştır. Ekonomik İşbirliği Örgütü (ECO) Ticaret ve Kalkınma Bankası’nın (Economic Cooperation Organization (ECO) Trade and Development Bank) merkezi İstanbul’dadır.

Bankanın temel hedefi, üyeler arasında mali işbirliği geliştirerek bölgede sürdürülebilir kalkınma ve entegrasyonu (bütünleşmeyi) teşvik etmektir.

ECO Ticaret ve Kalkınma Bankası’nın temel yönetim organları Guvernörler Kurulu, Yönetim Kurulu ve Yönetim Komitesi’dir.

Avrupa Konseyi Kalkınma Bankası

1956’da mülteci sorunlarına çözüm bulmak için kurulan Banka daha sonra Avrupa toplumları arasında kaynaşmayı sağlamayı hedeflemektedir.

Avrupa Konseyi Kalkınma Bankası (CEB)’nin amacı doğal afetlerle mücadele, küçük ve orta ölçekli işletmelerde istihdam yaratılması, mesleki eğitim, eğitim, sağlık, sosyal konut ve az gelişmiş yörelerde yaşam şartlarının iyileştirilmesi, çevrenin korunması, kırsal kesimin modernizasyonu ve kültürel mirasın korunması amacıyla yürütülen projelere finansman sağlamaktır. Banka (CEB) özellikle sosyal entegrasyonu güçlendiren, çevre, sosyal sorumluluğu olan altyapı projelerine özel önem vermektedir.

Banka Sermayesine en fazla katkı sağlayan ülkeler Almanya ve Fransa’dır.

Karadeniz Ekonomik İşbirliği Ticaret ve Kalkınma Bankası

Karadeniz Ekonomik İşbirliği Ticaret ve Kalkınma Bankası’nın merkezi Selanik’tedir. Bankanın amacı Karadeniz’e kıyısı olan ülkeler ve diğer üye ülkeler arasında kalkınmayı hızlandırmak ve işbirliğini teşvik etmektir. KEİ Ticaret ve Kalkınma Bankası Guvernörler ve Direktörler (Yönetim) Kurullarında her ülkenin birer temsilcisi bulunmaktadır.