Ünite 4: Vaka Analizi

Giriş

Siyaset bilimi, sosyal bilimler ve uluslararası ilişkilerde kullanılan nitel araştırma yöntemleri arasında en önemlilerinden ve en çok kullanılanlardan birisi vaka analizleridir. Bir ülkenin alt bölgelerini (coğrafi bölge, eyalet, il, ilçe, köy vs.) inceleyen vaka analizleri olduğu gibi dil, din, ekonomik gelişmişlik gibi bir takım özelliklerine istinaden pek çok ülkeden oluşan bölgelerde, vaka analizlerinin inceleme birimi olarak ele alınmıştır.

Neden ve Nasıl Vaka Analizi?

Vaka analizleri doğrudan bir veya birkaç vakadaki nedensonuç ilişkilerine odaklanır. Bu odaklanma sonucu, pek çok vakada rastlanan bir korelasyonun ardında yatan neden-sonuç ilişkisini ve mekanizmasını ortaya çıkarmaya yardımcı olur. Vaka analizi bazı karmaşık durumlarda devreye girer ve şüphelenilen değişkenler arasında bir neden-sonuç ilişkisinin olup olmadığını, eğer varsa hangi doğrultuda olduğunu ve en önemlisi de bağımsız değişkenin tam olarak nasıl bir mekanizmanın ya da gelişim sürecinin sonucu olarak bağımlı değişkendeki gelişmelere sebep olduğunu ortaya çıkarmak için kullanılır.

Vaka Analizi Çeşitleri: En Benzer ve En Farklı Sistem Tasarımı

Bir vaka analizinin tasarımını, cevabı aranan soru ya da sorular belirlemektedir.

En Benzer Sistem Tasarımı

En benzer sistem tasarımında, önemli olduğu düşünülen tüm bağımsız değişkenlerde birbirine benzeyen ama ilgilenilen bağımlı değişkende farklılık gösteren vakalar bir arada ele alınır ve sonuçtaki farklılığa sebep olan etkenin ne olduğu aranır. En benzer sistem tasarımında kullanılan yönteme, John Stuart Mill’e istinaden “Mill’in farklılık yöntemi” (Mill’s method of difference) denilmektedir. İncelenen vakalarda pek çok bağımsız değişken aynı olduğu halde bağımlı değişken farklı olduğundan, araştırmacı ‘farklı’ olan ve dolayısıyla bağımlı değişkenin de farklılığının nedeni olan bağımsız değişkeni aramaktadır.

Siyaset bilimi ve uluslararası ilişkilerde en benzer sistem tasarımı kullanan çalışmalar pek çoktur. Mounira Charrad, en benzer sistem tasarımı örneği olan çalışmasında, ekonomik, sosyal, etnik, dini, kültürel ve tarihi olarak birbirine son derece benzeyen Cezayir, Fas ve Tunus vakalarını ele almış ve tüm benzerliklerine rağmen neden kadın haklarının Tunus’ta gözle görülür şekilde daha ileri, Fas’ta nispeten geri ve Cezayir’de ise ikisinin ortası bir noktada olduğunu araştırmıştır.

En Farklı Sistem Tasarımı

En Farklı sistem tasarımında, birbirinden hemen her konuda çok farklı oldukları halde belli bir sonucun aynı olduğu vakalar birlikte incelenir. Bu sistemde pek çok bağımsız değişkenin değerinin vakalar arsında birbirinden mümkün oldukça farklı olmasına dikkat edilir. Bağımlı değişkenin ise aynı olması gereklidir. Araştırmacı farklı olan vakalar arasında ilk bakışta görünmeyen bağımsız değişkeni aramaktadır. O bağımsız değişkenin, ilgilenilen sonucun (bağımlı değişkenin) sebebi olduğuna işaret sayılmaktadır.

En farklı sistem tasarımının amacı, birbirinden çok farklı vakaları aynı sonuca götüren ortak bağımsız değişken(ler)i ve nedensellik yapısını ortaya çıkarmaktır. Bu açıdan en farklı sistem tasarımı yeni kuramların ortaya konmasında ve eski kuramların da gelişmesinde çok önemli rol oynamıştır.

En Benzer ve En Farklı Sistem Tasarımlarının Birlikte Kullanımı

En farklı ve en benzer sistem tasarımlarına yöneltilen ortak bir eleştiri, bu yöntemlerin aynı sonuca varan farklı neden-sonuç zincirlerini dikkate almamasıdır. Daha genelleştirecek olursak, aynı bağımlı değişkene sebep olan farklı bağımsız değişkenler ve neden-sonuç zincirleri olabilir. Bu durum eşsonuçluluk (equifinality) olarak tanımlanır.

En benzer ve en farklı sistem tasarımları aynı araştırmanın değişik safhalarında olmak üzere bir arada da kullanılabilir. Bunun için öncelikle en farklı sistem tasarımına uygun vakalar belirlenir, daha sonra da bu vakalar bağımlı ve bağımsız değişkenin farklılık gösterdiği zaman dilimlerine bölünür. Bu durumda her vakanın kendi içindeki zaman dilimlerinin karşılaştırması en benzer tasarımı, vakaların birbirleriyle karşılaştırılması ise en farklı sistem tasarımını örneklemiş olur.

Eğer araştırmanın amacı, şimdiye kadar sebepleri yeterince incelenmemiş, hakkında fazlaca kuramsal ya da ampirik bulguya dayalı çalışma yapılmamış bir bağımlı ya da bağımsız değişken üzerine en geniş anlamıyla değişik hipotezler üretme, test etme ve kuramsal inşa ( theory building ) ise en farklı sistem tasarımı böylesi bir keşif çalışmasına müsait bir yöntem olabilir.

Oysa araştırmanın amacı hâlihazırda siyaset bilimi veya uluslararası ilişkiler sahasında üzerinde çok çalışılmış, kuramsal ve ampirik aşama kaydedilmiş bir bağımlı veya bağımsız değişkenin sebepleri veya sonuçlarını araştırarak test etmek ve incelemek ise en benzer sistem tasarımı bu bağımlı veya bağımsız değişkenin izole edilerek daha yoğun olarak incelenmesine olanak sağlar.

Tek Vakalı Analizler: En Olası ve En Az Olası Vakalar

Tek bir özel vakanın derinlemesine araştırılmasının kuramsal ya da kavramsal fayda sağlayacağı durumlarda, tek vakalı analizlere yönelinmiştir. Tek vakalı analizlerin ancak çok özel şartlarda ve ancak karşılaştırmalı vaka analizinden daha fazla yarar sağlayacağı ispat edildiği takdirde kullanılabileceğini vurgulamak gerekir.

Tek vakalı analizlerin bilimsel açıdan tercihe şayan ve meşru sayılabilmesi içinde öncelikle ele alınması düşünülen vakanın, tüm benzer vakalar arasındaki karşılaştırmalı yeri tespit edilmelidir. Tek vaka analizinin kuramsal bir fayda sağladığı durumlar vardır. Bu durumların başında “en olası vaka” ve “en az olası vaka” olarak adlandırılan araştırma tasarımları gelmektedir.

En Olası Vaka Analizi

En olası vaka ( most likely case ) belli bir konuda ele alınan bir kuramın tahminlerinin gerçekleşme ihtimalinin en yüksek olduğu vakanın incelenmesidir. Eğer ele alınan kuramın tahminleri en olası vakada bile gerçekleşmiyorsa, bu durum o kuram için gerçekten çok büyük bir eksikliğe işaret eder ve kuramın inanılırlığı ciddi şekilde zedelenir. En olası vaka, belli bir veri tabanı içerisinde, ilgilenilen bağımsız değişkene sebep olduğu varsayılan bağımlı değişkenin en yüksek olduğu vaka da olabilir.

En Az Olası Vaka Analizi

En olası vaka analizinin tam tersidir. En az olası vaka analizi, belli bir konuda ele alınan bir kuramın tahminlerinin gerçekleşme ihtimalinin en düşük olduğu vakanın incelenmesidir. Eğer böylesi bir vakada bile ilgilenilen kuramın tahminleri gerçekleşiyorsa, o zaman o kuramın analitik gücü konusunda son derece güçlü bir destek bulunmuş olur. Eğer kuram ‘en az olası vaka’da bile doğrulanmışsa, ele alınabilecek tüm vakalarda doğrulanma ihtimali de yüksektir.

Özetlemek gerekirse, en olası ve en az olası vakalar da başlangıçta belirtildiği gibi ancak karşılaştırmalı bir yelpazede tespit edilebilir. Tek vakalı analize yönelecek bilim insanı, incelediği vakanın en olası ya da en az olası vaka olduğunu açıkça ispatlamak zorundadır. En olası ve en az olası vaka analizleri, tek bir vakanın bile, belli koşulları sağladığı sürece, yerleşik kuramları sarsabileceğini ve yeni kuramlara ve kavramsal keşiflere yol açabileceğini göstermektedir.

Tek Vakalı Analizler: Kritik ve Sapkın Vakaların Önemi

Sapkın vaka (deviant case) , belli bir nedensellik ilişkisinin işleyişine dair yerleşmiş kuramlar bütününe, bağımlı ve bağımsız değişkenler arasında keşfedilmiş korelasyonlara, ters bir durum arz eden vakadır. Sapkın vakalar var olan hiçbir kuramın açıklayamadığı, yerleşmiş genelgeçer kuramların ve varlığı ispatlanmış ampirik kalıpların öngördüğü modelden belirgin bir şekilde sapmış olan vakalardır.

Tanımı gereği, sapkın vakaların tespiti de ancak karşılaştırmalı bir yelpazede yapılabilir. Tüm vakaların dağılımı ortaya çıkarıldıktan sonra eğer varsa, herhangi bir vakanın sapkın olup olmadığı tespit edilebilir. Dolayısıyla büyük ölçekli istatistiksel analizler sapkın vakaların tespitinde çok yararlı ve yaygın bir rol oynar. İstatistiki analizdeki dağılımı gözlemleyen araştırmacı, aynı zamanda mevcut dağılımın çok dışında kalan vaka ya da vakaları da tespit etme imkânına sahiptir. Eğer varsa, mevcut dağılımın en uzağında kalan vaka ya da vakalar sapkın vaka incelemesine tabi tutulabilir.

Sapkın vaka analizlerinin yanısıra, tek vakalı analizlerin en önemli türlerinden bir tanesi de ‘kritik vaka’ (crucial case) incelemesidir. Kritik vaka, belli bir nedensellik ilişkisinin işleyişine dair yerleşmiş kuramların birçoğu için açıklanması mutlak gerekli olan bir vakadır. Her kuramın, açıklayamadığı veya açıklama iddiasında olmadığı, kapsama alanı dışında bazı vakalar olabilir.

Kritik vakalara uluslararası ilişkiler kuramlarından daha büyük ve önemli örnekler vermek gerekirse Gerçekçilik, Liberalizm ve İnşacılık gibi temel uluslararası ilişkiler kuramlarının tamamı için Birinci ve İkinci Dünya Savaşı birer kritik vakadır.

Kritik vaka kuramsal önemi bakımından en olası ve en az olası vakaların toplamı gibidir çünkü kritik vakayı açıklayabilen kuramın doğruluğu ispatlanmış, açıklayamayan kuramın ise başarısızlığı tescil edilmiş olur. Oysa en olası vakayı açıklayamayan kuramın başarısızlığı tescil edilir ama açıklayabildiği takdirde doğruluğu ispat edilmiş olmaz çünkü zaten bu vaka o kuram için ‘en olası vaka’dır. Tam tersi olarak, en az olası vakayı ise açıklayabilen kuramın doğruluğu ispatlanmış olur ama açıklayamadığı takdirde başarısızlığına hükmedilemez çünkü tanımı gereği bu vaka o kuram için ‘en az olası vaka’dır.

Vaka İçi Analizler

Vaka içi ( within case ) analizlerde karşılaştırma mantığı tek bir vakanın kendi içinde uygulanır. Karşılaştırmalı siyasette genellikle her bir ülke bir vaka olarak ele alındığından, vaka içi analizler çoğunlukla bir ülkenin tarihteki değişik dönemlerinin karşılaştırmalı olarak incelenmesi suretiyle yapılmaktadır. Vaka içi analizler ‘en benzer sistem’ tasarımına benzemektedir. Vaka içi analiz yapabilmek için bağımlı değişkenin değerinde önemli bir değişiklik gözlenmiş olması gerekir. Vaka içi analizinde yol gösterici prensip, bağımlı değişkene sebep olduğunu düşündüğümüz etmenlerin dağılımındaki değişikliklere göre bir dönemsel ayırım yapmaktır.

Vaka içi analiz yöntemiyle tek bir vakadan yola çıkarak varılan sonuçların genellenebilir olup olmadığı konusundaki tartışma ve endişeler, bu yöntemin sosyal bilimlere katkısını sınırlayan en önemli etkendir. Eğer vaka içi analiz yapılan, en az olası, en olası, kritik veya sapkın bir vaka ise en azından bu hususiyetinden dolayı varılan sonucun kuramsal değerinin yüksek olacağı varsayılabilir. Vaka analizlerinde en önemli hususlardan biride sorulan soruya uygun ve savunulabilir vakaların seçilmesidir.

Süreç Takibi Yöntemi

Rastlantısal ilişkilerin üstesinden gelerek hakiki nedensonuç ilişkilerini ortaya çıkarmanın en önemli yollarından birisi vaka analizlerinin başlıca yöntemlerinden olan ‘süreç takibi’ (process tracing) yöntemidir. Süreç takibi,ilgilendiğimiz sonuca (bağımlı değişkene) neden olduğu sanılan bağımsız değişkenlerin adım adım nasıl o sonuca sebep olduğunun izlenmesidir. Süreç takibi, nedensellik sürecindeki neden-sonuç zincirini ve neden-sonuç mekanizmasını ortaya çıkarmakta kullanılır. Süreç takibi, nedensellik hikâyesi (causal story) de denilen ilişkiler zincirini ortaya koymak için gereklidir. Böylesi nedensellik hikâyelerinde sebep ve sonuç arasında pek çok ara değişkenler olabilir, hatta büyük sıklıkla vardır ve bunlar ancak süreç takibi sayesinde ortaya çıkartılabilir.

Süreç takibine yoğunlaşan araştırmacıların sıklıkla vurguladıkları gibi, dar anlamda sebebe ve sonuca odaklanmış araştırma yöntemleri hakiki nedensellik zincirini ve mekanizmasını kavrayamazlar. Siyaset biliminde ilgilenilen soru ve sorunların pek çoğu bir nedensellik zincirini ifade etmektedir. Karşılaştırmalı siyaset alanındaki nitel çalışmaların en fazla başvurduğu yöntemdir. Uluslararası ilişkilerde süreç takibi analizine başvuran çalışmalar pek çoktur.

Doğal Deneyler

Doğal deney ( natural experiment ), siyaset bilimi ve uluslararası ilişkilerde pek az rastlanılan ve en benzer sistem analizinin uç noktası olarak tarif edilebilecek bir yöntemdir. Doğal deney, hemen her bakımdan birbirinin aynı olan, zaman ve mekân da dahil olmak üzere aynı çevresel ve bağlamsal etmenler tarafından kuşatılmış, sadece değişken etkisi araştırmanın odağında olan etmen söz konusu olduğunda birbirinden farklılaşan, iki ya da daha fazla vakanın karşılaştırmalı incelenmesidir. Doğal deney, neredeyse laboratuar ortamındakine benzer bir şekilde, tek bir etmenin diğer tüm etmenlerden bağımsız etkisini izole ederek ölçmemize olanak sağlar.

Karşı-Olgusal Akıl Yürütme Deneyleri

Doğal deneylere, siyaset bilimi ve uluslararası ilişkilerde pek az rastlandığı göz önünde bulundurularak, doğal deneyin kuramsal muadili olarak “karşı olgusal akıl yürütme deneyleri” ( counterfactual thought experiments ) diye adlandırılan bir yönteme başvurulmaktadır. “Birbirine çok benzeyen iki tarihî vaka bulunamazsa, kontrollü bir karşılaştırma yapabilmek için var olan bir vakayla icat edilen bir vaka eşleştirilir” (George ve Bennett , Case Studies, s.167). Bu yöntemde, gerçek olan bir vakaya, etkisi ölçülmeye çalışılan bağımsız değişken eklenerek veya eğer hâlihazırda varsa, çıkarılarak, karşı olgusal bir vaka icat edilir. Bu manipülasyondan hareketle, icat edilen bu yeni vakada bağımlı değişkenin değerinin nasıl veya ne kadar değişeceği üzerine akıl yürütülür.

Bir bakıma her ciddi siyasal bilimler ve uluslararası ilişkiler çalışması, en azından bir boyutuyla karşı olgusal akıl yürütmeyi gerekli kılar. Çünkü her çalışmada araştırmacı savunduğu tezin bilimsel olduğunu kanıtlayabilmesi için o tezin kendini çürütme yollarını ve olasılıklarını da açıklaması gerekir.

Karşı-olgusal akıl yürütme deneylerini kullanırken uyulması gereken koşullar vardır. Bu koşullar şöyle sıralanabilir:

• Gerçek vakanın nedensellik ilişkisine nispetle karşı olgusal vakanın icat edilmesi gerekmektedir.
• İcat edilen karşı olgusal vakada değişkenler arasındaki ilişkinin gerçek vakadaki ilişki örgüsüne paralel ve güçlü kurumsal desteğe sahip olmalıdır.
• Karşı olgusal bir vaka icat edilirken değiştirilen bağımsız değişken eğer varsa diğer bağımsız değişkenlerden özerk olmalıdır.

Karşı olgusal vakaların en önemli faydası, bağımsız değişkenlerden sadece bir tanesinin bağımlı değişken üzerindeki etkisini ölçmektir.

Uygunluk Yöntemi

Nedensellik zincirindeki halkaları oluşturan her bir ayrı nedensellik iddiasının, değişik vakalardaki gerçekliğe uygun olup olmadığı uygunluk yöntemiyle ( congruence method ) test edilebilir. Uygunluk yönteminde süreç takibine ya da kontrollü karşılaştırma yöntemlerinin ayrıntılı koşullarının herbirini sağlamaya gerek yoktur. Tek bir nedensellik iddiası ele alınır ve tek tek vakaların bu iddianın tahminiyle uygunluk içinde olup olmadığına bakılır. Uygunluk yönteminde nedensellik süreci parçalarına ayrılır ve her bir halkası diğerlerinden izole edilerek incelenir.

Tipolojik Kuramlar

Tipolojik kuramlar (typological theories) farklı bağımsız değişken kombinasyonlarının her biri için belli bir bağımlı değişkeni öngören kuramlardır. Araştırmacının tipolojik kuramda bütün olasılıkları öngörmesi gerekmektedir.

Tipolojik kuramların ortaya koyduğu böylesi görece muğlak nedensellik örgüleri, daha kesin ve basit nedensellik ilişkileri arayan sosyal bilimciler için pek de tatminkâr açıklamalar ortaya koyamaz. Fakat hangi sebeplerin üst üste gelişinin hangi sonuçlara (patolojinin “sendromları”) sebep olduğunun disiplinli ve muğlaklıktan uzak bir açıklıkla belirtilmesi, bilimsel bir araştırma için yeterli olacaktır. Tipolojik kuramlar da bu amaca hizmet eder.

Vaka Analizlerinin Zaman Boyutu

Sosyal bilimlerde nedensellik ilişkileri için zaman boyutu son derece önemlidir. Fizikte yer çekimi hangi çağda olursa olsun değişmez. Işık hızı zamandan bağımsız olarak sabittir ve değişmez. Oysa sosyal bilimlerde incelenen pek çok bağımlı ve bağımsız değişken ancak içinde bulundukları tarihsel bağlamda anlam ve değer kazanırlar. Zaman boyutunun bu kadar belirleyici oluşunun en önemli sebeplerinden birisi sosyal bilimlerin incelediği süreçlerin ve o süreçlerin aktörü olan birey ve grupların bilen, anlayan, öğrenen, direnen ve evrilen varlıklar olmalarıdır.

Siyaset ve uluslararası ilişkiler alanındaki nedensellik ilişkilerinin mahiyeti zaman boyutu açısından dört kategoride incelenmeyi gerektirmektedir:

1. Tornado ile sebebin ve sonucun zamansal olarak birbirine çok yakın olduğu olayları kastetmektedir. Bağımsız değişkenin ortaya çıkışından çok kısa süre sonra bağımlı değişken ortaya çıkar.
2. Göktaşı metaforu ile ifade edilen süreçlerdeyse, sebep (bağımsız değişken) kısa süre zarfında gerçekleşirken, sonucun (bağımlı değişken) ise çok uzun süreler zarfında gerçekleştiği süreçlere işaret eder.
3. Deprem metaforu ile işaret edilen süreçlerdeyse, sebep (bağımsız değişken) çok uzun süre zarfında gerçekleşirken, sonuç (bağımlı değişken) ise bir depremde olduğu gibi çok kısa sürede ortaya çıkmaktadır.
4. Küresel ısınma metaforu ile nedensellik örgülerinde hem bağımlı hem de bağımsız değişkenin incelenmesinde geniş zaman dilimlerini ele alan süreç takibi yönteminin gerekeceği aşikârdır.

Sonuç

Vaka analizi yöntemleri kendi içinde çok çeşitlidir. Bu yöntemlerin pek çoğunun süreç takibi analizini gerektirdiği düşünülecek olursa, vaka analizlerinin araştırmacılar için son derece uzun sürelerde ve yoğun çalışmayı, yanı sıra vaka olarak incelenen ülkelerin diline, kültürüne ve sosyal bağlamına hakimiyeti gerektirdiği ortaya çıkar. Niteliksel vaka analizine yönelen araştırmacıların diğer yöntemleri kullanan meslektaşlarından daha uzun ve zor araştırma koşullarını göze almaları gerekebilir. Vaka analizinde önce yanıt aranan soru veya soruların belirlenmesi ve ancak bu sorular ışığında hangi vaka analizi tasarımının seçileceğine karar verilmesi gerekmektedir. Sosyal bilimlerde bilgi birikimi ve kuramsal ilerlemelerin önemli bir kısmı vaka analizi yöntemlerini kullanan araştırmaların sonucu olarak gerçekleşmiştir. Gelecekte de vaka analizlerinin bilimsel gelişmeye katkılarının artarak devam etmesi muhtemeldir.