Ünite 2: Uluslararası İşletmecilik ve Çevresel Güçler

İşletme Çevresi Kavramı

İşletmeler amaçlarına ulaşmak için çevrelerinden birtakım girdileri alır, onları dönüştürür ve çıktılar halinde çevreye sunarlar. Örneğin tedarikçilerden hammadde, yardımcı madde, yarı mamul gibi girdileri, işgücü piyasasından insan kaynaklarını tedarik ederler. Dönüşüm sürecinde yine teknolojiden ve insan kaynaklarından yararlanırlar. Bu yüzden hiçbir organizasyon çevresinden yalıtılmış bir biçimde var olamaz çünkü kuruluş amaçlarını gerçekleştirmek için kendisini çevreleyen pek çok unsur ile etkileşim içerisinde olması gerekir.

İşletme çevresi: Örgütün (işletmenin) bir bölümünü ya da bütününü etkileme potansiyeline sahip tüm faktörlerdir. Bir başka deyişle işletme çevresi, işletmenin etrafında olan ve onun işlevleri üzerinde doğrudan ya da dolaylı etkisi olan unsurların toplamıdır. İşletmelerin başarısı değişen çevre koşullarına uyum sağlamasına bağlıdır. Çevrenin özelliklerinin doğru okunması, işletmenin başarısına katkıda bulunması yanında aşağıdaki faydaları sağlayacaktır:

• Fırsatların ve tehditlerin belirlenmesi,
• Büyüme yönünün belirlenmesi,
• Sürekli öğrenme,
• İmaj Geliştirme,
• Rekabetle başa çıkma.

İşletme Çevresinin Sınıflandırılması

İşletme çevresinin nasıl sınıflandırılacağına dair farklı yaklaşımlar vardır. Bir yaklaşıma göre işletme çevresi:

1. İç çevre
2. Dış çevre şeklinde sınıflandırılabilir.

İç çevre, işletme ve işletme faaliyetleri üzerinde doğrudan etkisi olan faktörlerden oluşan çevredir. İç çevre unsurları arasında aşağıdakiler sayılabilir:

• Liderlik ve yönetim
• Örgüt kültürü
• İnsan kaynakları
• Örgüt yapısı
• İşletmenin varlıkları
• Finansal güç
• Operasyonel ve yönetsel süreçler

İşletmenin iç çevre faktörleri üzerinde kontrolü genellikle daha fazla olmaktadır. İşletme yönetimi, planlama yaparak ve süreçleri yeniden ele alarak iç çevre faktörleri üzerinde kontrol sağlayabilir.

Dış çevre, işletmeyi ve faaliyetlerini dolaylı yoldan etkileyen çevresel faktörlerden oluşan çevredir ve işletme yönetiminin bu faktörleri kontrol etme konusunda yapabilecekleri kısıtlıdır.

İkinci bir yaklaşıma göre işletme çevresi:

1. Genel çevre
2. İş çevresi olarak sınıflandırılabilir.

Genel çevre, işletmenin performansını dolaylı yoldan etkileyen faktörler, koşullar, güçler ve olayları ifade etmekte olup, işletmelerin dış çevre faktörleri üzerindeki etkisi hemen hemen yok gibidir. İşletmenin içinde faaliyet gösterdiği genel çevre politik, ekonomik, sosyo-kültürel, teknolojik, yasal ve ekolojik faktörlerden oluşmaktadır.

İş çevresi, işletmeyle doğrudan temas halinde olan ve işletmenin rutin faaliyetlerini anında etkileyebilen çevre anlamına gelmektedir. İş çevresi işletmenin yakın çevresindeki müşteriler, tedarikçiler, rakipler, ikame ve tamamlayıcı ürün üreticileri ve işgücü piyasası gibi faktörlerden oluşur. İş çevresi ve genel çevre arasındaki temel farklar şu şekilde sıralanabilir:

• İş çevresi, belli bir işletmeye özgü ve ona çok yakın teması olan çevredir. Genel çevre faktörleri belli bir işletmeyi değil tüm işletmeleri etkiler.
• İş çevresi mikro çevre olarak da adlandırılırken genel çevre makro çevre olarak adlandırılır.
• İş çevresinde yer alan faktörler işletmeler tarafından kontrol edilebilirken makro çevre faktörleri kontrol edilemez.
• İş çevresine ait faktörler işletmeleri doğrudan ve düzenli olarak etkilerken, genel çevre faktörleri işletmeleri dolaylı ve düzensiz olarak etkilemektedir.

Genel Çevre

İşletmenin faaliyetlerini, performansını, karar verme mekanizmalarını ve stratejilerini aynı anda etkileyen çevreye genel çevre adı verilmektedir. Genel çevre, dinamik olduğundan dolayı sürekli bir değişim içerisindedir. Genel çevre faktörleri, işletmenin kontrolü altında olmayan güçlerden oluşur ve işletme üzerinde güçlü bir etkiye sahiptir. Genel çevre denildiğinde genellikle altı unsurun işletme üzerindeki etkisinden bahsedilir:

• Politik faktörler
• Ekonomik faktörler
• Sosyo-kültürel faktörler
• Teknolojik faktörler
• Yasal (Legal) faktörler
• Ekolojik (Çevresel) faktörler

Politik faktörler, işletmelerin faaliyet gösterdiği ortamlardaki yasal ve düzenleyici değişkenleri ifade eder. Siyasi kuruluşlar ve özel çıkar grupları yerel, ulusal veya uluslararası olayları yönlendirilebilirler. Yöneticiler, faaliyette bulundukları bölgedeki politik kurum ve kuruluşları, bunların politikalarını yakından analiz etmelidir. İşletmenin başarı veya başarısızlığı, politik çevrede var olan faktörlerden olumlu veya olumsuz etkilenir. Politik konular kapsamında aşağıdakiler örnek olarak verilebilir:

• Ekoloji/çevre
• Ticaret politikaları
• Düzenleyici kurumlar ve süreçler
• Savaşlar ve karışıklıklar
• Hükümet politikaları
• Ticaret politikaları
• Hükümet dönemleri ve değişiklikleri
• Hazine yardımları

Ekonomik faktörler, işletmenin içinde faaliyet gösterdiği ekonominin yapısı, yönü ve durumu ilgili olan ve işletmenin başarısı ve ayakta kalması için yaşamsal öneme sahip faktörlerdir. Ekonomik gelişmeler, bütün sektörleri ve o sektörler içerisinde faaliyet gösteren tedarikçileri, üreticileri, hizmet işletmelerini, toptancıları, perakendecileri, sivil toplum kuruluşlarını ve hatta hükümeti doğrudan etkiler. Yöneticiler ekonomik göstergelere bakarak kısa ve uzun dönemli planlarını hazırlar; büyüme, küçülme, yeni yatırımlara gitme gibi kararlarını bu göstergelere bakarak verirler. Aşağıdaki ölçütler, ekonominin değerlendirilmesinde kullanılan değişkenlere örnek olarak verilebilir: Aşağıdaki ölçütler, ekonominin değerlendirilmesinde kullanılan değişkenlere örnek olarak verilebilir:

• Ekonomik eğilimler
• Denizaşırı ekonomiler
• Vergilendirme
• Piyasa/ticaret döngüleri
• Mevsimsellik konuları
• Belirli ürün/hizmetlere yönelik vergilendirme
• Spesifik sektör koşulları
• Piyasanın yönelimiyle ilgili eğilimler
• Dağıtım eğilimleri
• Müşteri/son kullanıcı güdüleri
• Faiz/döviz kurları
• Uluslararası ticaret ve parasal konular

İşletmelerin sosyo-kültürel çevresi gelenek ve görenekler, değerler, inançlar, açlık, okuryazarlık oranı, ortalama yaşam süresi gibi faktörlerden oluşur. Bir toplumun benimsediği sosyal yapı ve değerler işletmelerin işlevlerini yerine getirmesinde önemli bir etkiye sahiptir. İşletmeleri etkileyen sosyo-kültürel faktörleri anlamak açısından demografi kavramını bilmekte fayda vardır. Demografi (Nüfusbilim), nüfusun yapısını, durumunu, dinamik özelliklerini inceleyen bilim dalıdır. Demografik faktörler içinde nüfusun sosyo-ekonomik özelliklerini istatistiksel olarak ortaya koyan yaş, cinsiyet, eğitim durumu, gelir, medeni durum, meslek, din, doğum oranı, ölüm oranı, ailedeki ortalama birey sayısı, ortalama evlenme yaşı gibi değişkenlerin işletmeler için önemi büyüktür. İşletmeler bu faktörleri göz önüne alarak ürün ve hizmet tasarımlarını gerçekleştirmekte, hedef pazarlarını belirlemekte, reklam mesajlarını oluşturmakta, ürün fiyatlarını belirlemektedir. Bir ülkedeki ya da pazardaki sosyo-kültürel durumu yansıtan ölçütlerden bazıları şunlardır:

• Yaşam tarzı trendleri
• Demografik özellikler
• Tüketici fikirleri ve görüşleri
• Medyadaki görüşler ve fikirler
• Tüketici satın alma kalıpları
• Marka, şirket, teknoloji imajı
• Sosyal faktörleri etkileyen yasal değişmeler
• Önemli sosyal olaylar ve etkileri
• Satın alma erişimi ve eğilimleri
• Etnik/dini faktörler
• Reklam ve tanıtım
• Etik konular
• Moda ve rol modelleri

Teknolojik faktörler, işletmenin faaliyet alanındaki makineleri, malzemeleri, işlevleri, süreçleri ve yönetim biçimlerini etkileyen teknolojilerin değişimi ve gelişimi ile ilgili unsurlardan oluşur. Bilimsel ve teknolojik gelişimlerin işletmeler, ürünleri, stratejileri ve rekabet özellikleri üzerinde büyük bir etkisi vardır. Teknolojik değişimler, işletmelere yeni fırsatlar sunduğu gibi onların iş yaşamından silinmesine de yol açabilecek tehlikeleri de içermektedir. Teknolojik gelişmeler toplumun geleceğini şekillendiren itici güçlerden biridir. Bu çevrede izlenmesi gereken bazı önemli faktörler şunlardır: Devletin Ar-Ge, ürünler, süreçler, makineler, malzemelerle ilgili yeni buluşlara veya geliştirmelere yaptığı harcamalar, teknoloji transferlerinin hızı, yeni iletişim teknolojileri ve belirli sektörlerdeki teknolojik gelişimler, yeni bilişim uygulamaları. Bir ülkedeki veya pazardaki teknolojik durumu yansıtan ölçütlerden öne çıkanlarını aşağıdaki gibi sıralamak mümkündür:

• Rekabetçi teknoloji geliştirme
• Araştırmalara yönelik fonlar
• İlişkili/bağımlı teknolojiler
• İkame teknolojiler/çözümler
• Teknolojinin olgunlaşması
• Bilgi ve iletişim
• Küresel iletişim
• Teknolojiye ilişkin yasalar
• Yenilik potansiyeli
• Teknolojiye erişim, lisanslama, patentler
• Fikri mülkiyet haklarına ilişkin konular
• Üretim olgunluğu ve kapasitesi
• Tüketici satın alma mekanizmaları/teknoloji

İşletmeler ve faaliyetlerini etkileyen yasa ve düzenlemeler yasal faktörler olarak ele alınmaktadır. Her işletme yasalar ve yasal düzenlemeler içinde faaliyetini devam ettirmelidir. İşletmelerle ilgili en önemli yasa ve düzenlemeler aşağıdaki alanlardadır:

• Ticaret
• Vergi
• Tüketiciler
• İstihdam
• Rekabet
• Sağlık ve güvenlik
• Ürün ve hizmetler
• Tekel oluşumu
• Patent ihlalleri

Ekoloji (Çevrebilim), insan, diğer canlılar ve bunların ihtiyaç duyduğu toprak, hava, su arasındaki ilişkiler olarak tanımlanmaktadır. Ekolojik faktörler işletmelerin faaliyetlerini etkileyen çevresel (ekolojik) faktörleri ifade etmek için kullanılmaktadır. Çevre kirliliği, biyolojik dengenin bozulması, küresel ısınma, havanın, toprağın ve suların kirlenmesi, doğal kaynakların yeterliliği, hava ve iklimsel koşullar çevreyle ilgili faktörlerin içerisinde değerlendirilmektedir. Bugün işletmeleri doğrudan ilgilendiren ve önemi gittikçe artan çevresel konular arasında paketleme, atıkların imhası ve bunun çevresel sonuçları vardır.

Genel çevreyi etkileyen faktörlerin organizasyonlar üzerindeki etkisi ve her bir faktöre ilişkin olarak neler yapılacağı her işletme için birbirinden farklıdır. Diğer taraftan her bir faktör altında çok sayıda gelişme söz konusu olabilir. Bu nedenle, işletmenin amaç ve stratejilerine bağlı olarak genel çevre faktörleri kendi içinde önceliklendirilmelidir. İşletme üst yönetimi, genel çevre analizinin etkin ve verimli olarak yerine getirilmesi için birtakım ilke, politika ve prosedürler geliştirmelidir. Gerek genel çevre gerekse iş çevresi analizi için kullanılacak bilgi kaynakları:

1. İşletme içi,
2. Endüstri ya da sektör,
3. Rekabete ilişkin
4. Resmi bilgi kaynakları olarak sınıflandırılabilir.

İş Çevresi

İş çevresi, işletmenin genel çevresinin altında ve onun bir parçası olarak işletmelere daha yakın olan ve genel çevreye göre işletmenin performansı üzerinde daha doğrudan bir etkiye sahip olan çevredir. İş çevresinin önemli faktörleri arasında tüketiciler, müşteriler, tedarikçiler, rakipler, ikame ürünleri üreten işletmeler, tamamlayıcı ürün üreten işletmeler ve işgücü piyasaları sayılabilir.

Müşteri kavramı, işletmelerin üretmiş oldukları ürün ve/veya hizmetleri satın alanları ifade etmektedir. Müşteriler işletmenin ürün ve hizmetlerini kendi gereksinimleri için kullanan son tüketiciler olabileceği gibi, perakendeciler, toptancılar veya işletmenin ürünlerini kendi ürün ve hizmetlerinin üretiminde kullanan endüstriyel tüketiciler olabilir. Müşteriler kişi olabileceği gibi kurum, organizasyon, vb. de olabilirler.

Tedarikçiler, işletmeye hammadde, yarı mamul, enerji gibi her türlü girdiyi temin eden kişi, işletme ya da kuruluşlardır. İşletmeler üretim sürecinin girdilerini tedarikçilerden sağlarlar. Bu da üretici işletmeler ile tedarikçilerin ilişkilerinin yönetiminin önemine işaret eder.

Rakipler aynı sektör içinde, aynı müşteri grubu için mal ve hizmetler üreten diğer işletmeler, kişi ve kuruluşlardır. Rekabet, serbest ticaret sisteminin temel unsurudur. Hem işletmelerin hem de müşterilerin ihtiyaçları, pazarda seçenekler söz konusu olduğunda daha iyi karşılanır. Rekabet ilerlemeyi ve ürün geliştirmeyi özendirir; işletmeyi daha yenilikçi ve verimli olmaya zorlar.

İkame ürünler bir işletmenin ürünlerinin yerini alabilecek veya onların yerine kullanılabilecek, benzer olmayan mal ve hizmetlerdir (örneğin gözlük üreten işletmeler için ikame ürünler lens, hizmet ise göz ameliyatları olabilir). İkame ürün üreticilerinden gelen tehditleri gözardı eden işletmeler kendilerini daha az pazar payıyla yetinmek zorunda bulurlar. Bu nedenle, yöneticiler rakiplerinin ürünlerini, faaliyetlerini ve stratejilerini izledikleri sırada sektörde var olan ikame ürünlerin etkisini ve yarattığı tehditleri de yakından incelemelidirler.

Tamamlayıcı ürün, birinin kullanımı diğerinin kullanımını da gerektiren veya birlikte kullanımından daha fazla fayda sağlanan ürünleri ifade eder. Tamamlayıcılık ilişkisi zorunlu olabileceği gibi isteğe bağlı da olabilir. Tamamlayıcı mallardan birisinin talebindeki bir değişme, diğerini de doğrudan etkilemektedir. Bu nedenle, eğer bir işletmenin ürettiği ürün ya da hizmetlerin tamamlayıcılık özelliği varsa, o işletmenin üretimi üzerindeki kontrolü sınırlı kalabilir.

İşgücü piyasası, işgücü arz-talebinin karşılaştığı, ücretin belirlendiği ortam olarak tanımlanabilir. Çalışanlar ve yöneticilerin dışında, sendikalar, devlet, insan kaynakları danışman kurumları işgücü piyasasının diğer unsurlarıdır. İşletmelerin rekabetinde önemli bir yer tutan “fark yaratmak” genellikle çalışan işgücü özelliklerine bağlıdır. Bu nedenle işe alma, eğitim, doğru insan kaynağına sahip olma ve insan kaynağı alanına sürekli yatırım yapma, iş dünyasının rekabetçi taleplerini karşılamak için zorunludur.