Ünite 2: Uluslararası Kamu Malları Kavramı

Kamu Malı Kavramı

İnsanların yaşaması için gerekli olan pek çok mal doğada hazır olarak bulunmamaktadır. Kaynak kullanılarak insan kullanımına hazır hale getirilen mallara ekonomik mallar, hizmetlere ise ekonomik hizmetler denir. Ekonomik mal ve hizmetler özelde üretilebileceği gibi kamusal olarak da üretilebilir. Özel mallar insanların tüketimde birbirine rakip oldukları, üretilmesi için genelde büyük sermayelerin gerekli olduğu, finansmanı fiyatlandırma yolu ile sağlanan mallardır.

Piyasa bazı mal ve hizmetlerin üretimde başarısızlığa uğramaktadır. Eğer üretilince topluma sunulan maldan kimse dışlanamıyor ve bu maldan yararlananlar birbirini etkilemiyor ise sözü edilen mal bir kamu malıdır. Bir kamu malı üretilip daha sonra bu maldan diğer kişilerin dışlanması mümkün değildir. Bu malı kullanan kişilerin sayısı da değişse bu durum diğer kullanıcıları olumlu ya da olumsuz etkilemez.

Tam kamu malı, bir toplumdaki tüm tüketicilerin birlikte, eşit ve tamamını tükettikleri, fiyatlandırılamayan, bölünemeyen ve pazarlanamayan mallardır.

Tam kamu malının özelliklerinden birkaçını taşımayan yarı kamusal mal ve erdemli mallar bulunmaktadır. Erdemli mallar özünde kişisel olsalar dahi finansmanı ve üretimi kamu tarafından yerine getirilir. Erdemli mallara örnek olarak kamu konutları, sosyal tesisler, okul ders kitapları örnek olarak verilebilir.

Yarı kamusal mallar ise tam kamu malının iki temel özelliğinden sadece birini taşır. Yarı kamusal malın diğer bir türü ise kulüp mallarıdır ve dışlanabilmesine rağmen rakip olunamayan niteliklere sahip mallardır. Kulüp malına örnek olarak kütüphaneler gösterilebilir (s:25, Tablo 2.1).

Piyasanın başarısız olduğu bir alan da dışsallıkların varlığında ortaya çıkmaktadır. Dışsallık, bir ekonomik birimin faaliyetinin diğer ekonomik birimleri piyasa dışında etkilemesidir. Etkileme yararlı olursa pozitif dışsallık, zararlı olursa negatif yâda olumsuz dışsallıktan söz edilebilir. Özellikle olumsuz dışsallıkların etkilerinin giderilmesi kamu hizmeti olarak ifade edilebilir.

Kamu mallarının belirtilmesi gereken bir özelliği bedavacılık sorunu oluşturmasıdır. Özel mallardan bedel ödemeden yararlanmak mümkün değilken kamu mallarından bedel ödemeden yararlanmak dışlanamamazlık özellikleri dolayısıyla mümkündür. Bu durum kamu mallarının talebinin bireysel olarak belirlenmesi yerine siyasal karar alma mekanizması ile belirlenmesini gerekli kılmaktadır.

Uluslararası Kamu Malları

Uluslararası kamu malı ve hizmeti, kamu malı için geçerli olan dışlanamamazlık ve rakip olmama koşullarının uluslararası düzeyde uygulanmasını ifade etmektedir. Hizmetin yararları küresel ölçekte söz konusu ise mal ya da hizmet küresel kamu malıdır. Uluslararası ölçekte mevcut ve gelecek kuşakların tümünün tüketimine sunulan, rekabetin ve dışlamanın olmadığı ve finansmanı uluslararası düzeyde sağlanan mallar uluslararası kamu malı olarak tanımlanır (s.31, Tablo 2.2).

Uluslararası kamu malı, faydaları ülkeleri, mevcut ve gelecek kuşakları etkileyen evrensel mallardır.

Uluslararası kamu kötüleri, zararları ülkeleri, mevcut ve gelecek kuşakları etkileyen faaliyetlerdir.

Uluslararası kamu malının pek çoğu doğal olarak oluşmuştur. Okyanuslar, atmosfer, atmosfer olayları, sınırı aşan akarsular bu türdendir. Bunların kullanımında uluslararası kamu kötüleri ortaya çıkmaktadır. Uluslararası kamu kötülerini engellemek, onları ortadan kaldırmak için gerekli her türlü politika, önlem, girişim uluslararası kamu malı sayılır.

Uluslararası Kamu Mallarının Temel Özellikleri

Uluslararası kamu malının tanımını göz önüne alırsak bazı temel özellikleri şunlardır:

• Kamusallık düzeyinin uluslararası olması,
• Faydanın ya da tüketimin uluslararası düzeyde gerçekleşmesi,
• Finansmanın uluslararası düzeyde sağlanması,
• Üretimin ya da hizmetin uluslararası kuruluşlarca sağlanması.

Kamusallık Düzeyinin Uluslararası Olması

Ulusal kamu malları toplumun ortak ihtiyaçlarını karşılamak üzere üretilir. Uluslararası kamu malları da birkaç ülkenin vatandaşlarının yararlanacakları ortak ihtiyaçları karşılamak amaçlıdır. Bir malın uluslararası kamu malı olması için birden fazla ülkedeki tüketicilerin ortak ihtiyaçlarını gidermeye yönelik olması, onların kullanımına açık, tüketiminin engellenmemiş olması gerekmektedir.

Faydanın ya da Tüketimin Uluslararası Düzeyde gerçekleşmesi

Uluslararası kamu malları bölünemez nitelikte olduklarından herhangi bir ülkenin vatandaşları için bu malın tüketiminin engellenmesi mümkün değildir.

Finansmanın Uluslararası Düzeyde Sağlanması

Uluslararası mallarda da ulusal kamu malında olduğu gibi bedavacılık sorunu ortaya çıkabilir. Uluslararası mal ve hizmetlerin etkin bir miktarda sunulabilmesi için gerekli finansmanın uluslararası düzeyde sağlanabilmesi gereklidir.

Üretimin ya da Hizmetin Uluslararası Kuruluşlarca Sağlanması

Uluslararası kamu malını hangi kaynakları kullanarak üretecek, üretilen kamu malları kimlere sunulacak gibi sorunları çözecek bir otorite yoktur. Ulusal kamu malları bireyler, hane halkları, özel sektör firmaları ve sivil toplum kuruluşları ile birlikte asıl aktör devlet ve devlete ait çeşitli işletmeler tarafından üretilir (s.33, Tablo 2.3)

Uluslararası Kamu Mallarının Sınıflandırılması

Uluslararası kamu malları altı başlık altında sınıflandırılabilir:

• Geleneksel veya yeni olmasına göre,
• Oluşumlarına göre,
• Sektörel olarak,
• Faydalarının türüne göre,
• Kamusallık düzeylerine göre ve
• Toplam sunum teknolojilerine göre.

Geleneksel ve Yeni Uluslararası Kamu Malları

Doğada kendiliğinden oluşmuş atmosfer, ozon tabakası, ay ışığı, güneş ışınları, denizler gibi ortak varlıklardır. Uluslararası ticaretin 20. yüzyılın ikinci yarısında yoğunlaşmasına kadar olan dönem için deniz taşımacılığı, sivil havacılık, posta hizmetleri ve uluslararası ilişkilerin gerektirdiği mal ve hizmetler geleneksel uluslararası kamu malları olarak ifade edilebilir.

Küreselleşme ile birlikte ticari sınırların ortadan kalkması, ticaretin gelişmesi, sermayenin ulusal sınırları aşması ile birlikte daha önce örneği olmayan yeni uluslararası kamu malları oluşmuştur. Bunlar arasında temiz havanın korunması, salgın hastalıklar, finansal istikrarın devam ettirilmesi gibi malları sayabiliriz.

Küreselleşmede uluslararası kamu mallarının ortaya çıkma sebepleri olarak birkaç madde sayılabilir:

• Ülkelerin dışa açıklık derecesi,
• Uluslararası finansal piyasaların durgunluk riskleri,
• İklim değişikliği riski,
• Küresel gelir dağılımı eşitsizliğinden kaynaklanan riskler,
• Çok uluslu şirketlerin ve küresel sermayenin yayılma gücü.

Oluşumları Açısından Uluslararası Kamu Malları

Uluslararası kamu mallarının ortaya çıkışlarına göre bir sınıflandırma yapmak mümkündür. Küresel ya da daha sınırlı düzeyde uluslararası kamusal mallar oluşumları dikkate alınarak üç alt grupta sınıflandırılmaktadır (s:36, Tablo 2.4):

• Doğal küresel mallar: Doğal küresel mallar ya da insanlığın ortak varlıkları bu grupta yer alır. Ancak aşırı kullanımından kaçınılmalıdır.
• İnsan yapımı küresel mallar: İnsanların ve toplumun yararına olabilecek kazanımlardır.
• Küresel politika sonuçları: Barış, sağlık, küresel finansal istikrar, sürdürülebilir çevre, serbest ticaret, yoksullukla mücadele, eşitlik ya da adalet gibi temel sosyal hayatı ilgilendiren faktörler ülkeler arasında karşılıklı politikalarla gündeme gelebilir.

Sektörler Açısından Uluslararası Kamu Malları

Küresel kamu mallarının sağlanması ile hangi sektörlere yararlar sağlayacağı esas alınarak yapılan bir sınıflandırmadır. Genel olarak çevre, sağlık, bilgi, barışı koruma ve yönetişim olmak üzere sektörel sınıflandırma yapılmaktadır (s.38, Tablo 2.5).

Kamu malları gerek ulusal ve gerekse uluslararası düzeyde, sektörlerin ana ve tamamlayıcı olmak üzere ağırlıkları dikkate alınarak ayrı bir sınıflandırmaya tabi tutulabilir. Bu sınıflandırmaya göre sektörler çevre, sağlık, bilgi, güvenlik ya da barışı koruma ve yönetişim olarak belirlenmiş ve her bir sektörde sağlanan kamu malı ana (esas) faaliyet ve tamamlayıcı faaliyet olarak sınıflandırılmıştır. Tamamlayıcı faaliyetler de üretim ve tüketim olmak üzere ayrıca gruplandırılmıştır. (s.39, Tablo 2.6).

Fayda Türlerine Göre Uluslararası Kamu Malları

Temel olarak rakip olunmayan ve dışlanamaz nitelikte olan tam uluslararası kamu mallarının üç tür fayda sağladıkları ileri sürülmektedir:

• Risk azaltma,
• Kapasite geliştirme ya da artırma ve
• Doğrudan fayda sağlama.

Kamu malları faydaların yayılma alanına bağlı olarak yerel, ülke içinde bölgesel, ulusal, birkaç ülkeyi ya da belirli bir bölgeyi kapsayan bölgesel, uluslararası ve nihayet küresel düzeyde tanımlanabilirler.

Kamusallık Düzeylerine Göre Uluslararası Kamu Malları

Uluslararası kamu malları kamusallık düzeyine, tek kuşak ve kuşaklar arası durumu dikkate alınarak da mallar;

• Salt sosyal (tam kamu),
• Karma,
• Kulüp ve
• Birlikte sağlanan kamu malları (bağlı ürünler) olarak sınıflandırılabilir (s:41, Tablo 2.8).

NATO, Birleşmiş Milletler, Uluslararası Adalet Divanı uluslararası kamu mallarına örnek olarak verilebilir. NATO’yu gerçekte bir kulüp malı olarak değerlendirmek daha doğru kabul edilebilir ise de bu örgüt belli ülke grupları tarafından oluşturulmuş ve bu ülkelerin mevcut ve gelecek kuşaklarına da hizmet sağlayacağı düşüncesi ile kuşaklar arası, bölgesel bağlı ürünler olarak yer almaktadır. Uluslararası Adalet Divanı (UAD) ise aynı kuşağa hizmet veren tam küresel kamu malıdır. UAD dünya mahkemesi olarak da bilinmektedir. Birleşmiş Milletler, küresel düzeyde hizmet veren bir uluslararası kuruluştur.

Toplam Sunum Teknolojilerine Göre Uluslararası Kamu Malları

Uluslararası kamu malları ulusal, bölgesel ve küresel oluşumlarına bağlı olarak sınıflandırılabilir. Uluslararası kamu malının düzeyi ile her bir birimin katkıları arasındaki ilişkiye toplam sunum teknolojisi denir. Toplam sunum teknolojileri dört grup altında incelenebilir (s:41, Tablo 2.9):

• Toplama: Uluslararası kamu malının en yaygın olarak sağlandığı bu durumda katkı yapan her bir birim uluslararası kamu malının düzeyini eşit miktarda etkilemektedir. Bir birimin yapmış olduğu katkı başka bir birimin katkısını tam olarak ikame etmektedir.
• En iyi vuruş: Bu kritere göre toplam uluslararası kamu malının düzeyi, en yüksek katkıyı yapan birim (ülke) tarafından belirlenir. Bu yaklaşımda en iyi vuruşu yapmayan bir birimin ya da aktörün (ülkenin) küresel ya da uluslararası kamu malının düzeyini etkilemesi mümkün değildir.
• En zayıf halka: Bu kritere göre uluslararası kamu malının düzeyi en az düzeyde katkı yapan ve bu nedenle de en zayıf halka olarak nitelenen birimin sağladığı düzeye eşit olmaktadır. Diğer ülkelerin aldıkları koruyucu önlemler hangi düzeyde olursa olsun eğer bir ülkenin yeterli önlemi yoksa (ya da en düşük düzeyde ise) küresel mal düzeyi en düşük önlem alan ülkenin sağladığı mal düzeyine eşit olur.
• Ağırlıklı toplam: Bu kriter aslında toplama yönteminin genelleştirilmesinden oluşmaktadır. Küresel ya da uluslararası kamu malının oluşumunda birimlerin (ülkelerin) coğrafi konumu, büyüklüğü ve diğer bazı nitelikleri önem taşır.