Ünite 7: Dış Ödemeler Bilânçosu ve Ödemeler Bilânçosunun Denkleşmesi

Giriş

Dış ödemeler bilânçosu parasal uluslararası iktisat teorisinin en temel konularından biridir.

Bu çerçevede ele alınan başlıca konular;

• Ülkenin uluslararası ekonomik ve mali işlemlerinin gruplandırılarak incelenmesi,
• Ödemeler bilânçosu açık ve fazlaları,
• Dış dengesizliklerin giderilmesi,
• İç ve dış dengenin birlikte sağlanmasıdır.

Dış Ödeme Dengesizliklerinin Önemi ve Etkileri

Dış ödemeler bilânçosu, ülkenin mal, hizmet ve sermaye akımları gibi işlemler dolayısıyla dış dünyadan sağladığı gelirlerin dışarıya yaptığı ödemelere eşit olup olmadığını ortaya koyar.

Bir ülkenin dış ödemeler bilânçosundaki denge ya da dengesizlik, o ülkenin uluslararası ödeme gücündeki iyileşme ya da bozulmaları yansıtır.

Uygulanan ekonomik ve mali politikaların bir sonucunu dış ödemeler dengesi oluşturur. bilânçosundaki bir açık veya fazla ülke ekonomisi üzerinde oldukça geniş kapsamlı etkiler doğurur.

Dış ödemeler bilânçosu;

• Hükümet yetkilileri açısından ve
• Dış ticaret ve yatırımlarla ilgili tüm kişi, firma ve kuruluşlar bakımından

da önemli bir göstergedir.

Ödemeler Bilânçosunun Temel Yapısı

Bir ülkede yerleşik kişilerin (gerçek kişi veya firma) belirli bir dönem boyunca yabancı ülkede yerleşik kişilerle yaptıkları tüm ekonomik işlemlerin sonucunu gösteren sistematik bir kayıt biçiminde oluşması ödemeler bilânçosu şeklinde tanımlanır.

Kayıtları genellikle bir yıllıktır.

Ödemeler bilânçosunu işletmelerdeki bilânçodan ayıran özelliği stok değil bir akım kavramı olmasıdır.

Uluslararası ekonomik işlemler ele alınan ülke ile dış dünya arasındaki mal, hizmet ve faktör akımlarını içerir. Genellikle parasal bir ödeme vardır uluslararası ekonomik işlemlerde.

Uluslararası ekonomik ilişkiler açısından ülkede yerleşik olma kavramı, sahip olunan yurttaşlıkla aynı olmaz. Kişiler farklı ülkenin yurttaşı olsalar bile sürekli oturdukları ve işlemlerini yürüttükleri ülkede yerleşmiş kabul edilirler.

Alacaklı işlemler ödemeler bilânçosunun aktif tarafına kaydedilirler. Borçlu işleler ise ödemeler bilânçosunun pasif tarafına kaydedilirler. Alacaklı işlemler ülkeye döviz girişi sağlarlar. Borçlu işlemler ise ülkeden döviz çıkışı sonucu doğurur.

Otonom işlemler ekonomik hayatın normal işleyişine göre yapılan işlemlerdir. Cari işlemler ve sermaye hesabına kaydedilen işlemler otonom niteliktedir. Ödemeler bilânçosunda ekonomik anlamda bir açık veya fazla doğuran işlemler otonom işlemlerdir.

Resmi rezervler hesabı merkez bankasının piyasaya müdahalede bulunarak yaptığı döviz alım ve satımları sonucu ülkenin resmi uluslararası rezervlerindeki net değişmeyi gösterir.

Dış açık ve dış fazlalıkların belirlenmesi bakımından ödemeler dengesi işlemlerinin otonom (veya çizgi üstü) ve denkleştirici (çizgi altı) diye gruplandırılması önemlidir. Otonom işlemler dengesizlik doğururlar, denkleştirici olanlar ise bu dengesizliklere bağlı olarak merkez bankasının gerçekleştirdiği dış rezervleri doğrudan etkilerler.

Ödemeler Bilânçosunun Ana Hesap Grupları

Ödemeler bilânçosunun kolayca anlaşılabilir ve yorumlanabilir bir araç olarak kullanılabilmesi için, belirli hesap gruplarına kaydedilirler.

Cari İşlemler Hesabı

Ödemeler bilânçosu içerisinde en fazla önem verilen bölümdür. Bu hesaba ülkenin ihraç ve ithal ettiği ürünler kaydedilir.

Cari işlemlere kaydedilen işlemler de kendi arasında üç alt bölüme ayrılırlar:

Mal Ticareti

Reel ekonomide ki gelişmelerin en somut göstergesidir. Ülkeye döviz kazandıran başlıca işlemlerdir. Dış ticaret bilânçosu, Toplam mal ithalatı ile toplam mal ihracatı arasındaki farka denir.

Uluslararası Hizmetler

Cari işlemler bilânçosunun hizmetler bölümünde ülkenin hizmet ithali ve ihracından kaynaklanan ödeme akımları da bulunur. Hizmet ithal ve ihracına görünmez ticaret (invisible trade) de denir.

Uluslararası hizmetler kapsamındaki bazı işlemler aşağıdaki gibidir:

• Uluslararası taşımacılık
• Uluslararası bankacılık ve sigortacılık
• Lisans bedelleri, kiralar, komisyonlar
• Yurtdışı resmi hizmetler
• Dış yatırım kazançları
• Yurtdışı işçi gelirleri

Karşılığında hiçbir ödemede bulunmak gerekmediği için bu tür işlemlere tek yanlı veya karşılıksız transfer (unilateral transfer) denmiştir.

Cari işlemlerin alacaklı ve borçlu kısımları toplamı arasındaki farka cari işlemler bilânçosu (current transactions balance) adı verilir.

Sermaye hesabına ülkenin dış dünya ile gerçekleştirdiği sermaye giriş ve çıkışları kaydedilir

Ödemeler bilânçosu istatistiklerini muhasebe kayıtları anlamında denkleştirmek amacıyla kullanılır ve bir tek kalemden ibaret bir kayıtlara istatistik farklar denir.

Dış Ödemeler Dengesinin Açık veya Fazla Vermesi

Dış ödemeler bilânçosu dengesizlikleri dış açık veya dış fazlalık şeklinde kendini gösterir. Bu dengesizlikler bilânço dönemi içinde yapılan otonom ekonomik işlemlerin sonucudur.

Denkleştirici işlemler, otonom işlemlerin yol açtığı bir açık veya fazlayı dengeleme amacıyla ortaya çıkarlar. O bakımdan otonom işlemlere “açık-yaratıcı” (gap-making), denkleştirici olanlara “açık-kapayıcı” (gap-filling) işlemler.

Dış Ödeme Açıklarının Nedenleri

• Yapısal nedenler
• İktisadi dalgalanma
• Geçici faktörler
• Yoğun döviz spekülâsyonu ve mali krizler

Dış Açıklar Karşısında İzlenebilecek Politikalar

Ülkelerin izleyecekleri yollar, bu açıkları finanse etmek, baskı altına almak, ya da tedavi edici önlemler üzerinde durmak ödemeler bilânçosu açıkları karşısında alınacak yol şeklinde sıralanabilir.

Dış açıklar durumunda izlenebilecek yöntemler;

• Açıkların finanse edilmesi resmi döviz rezervlerini kullanılmasını gerektirir.
• Dış ticaret ve kambiyo politikası araçlarını harekete geçirmektir.
• Açıkların tedavisi ya da düzeltilmesidir.

Ödemeler Bilânçosunun İçerdiği Sınırlandırmalar

Bir ülkenin dış ekonomik ilişkilerinin çok yararlı bir göstergesi ödemeler bilânçosudur.

Belirli bir ana kadar ülkenin birikmiş dış borç veya dış alacaklarını ödemeler bilânçosu göstermez.

Bir ülkenin o güne kadar birikmiş dış borç ve dış alacaklarını gösteren tablo uluslararası yatırım pozisyonu (balance of indebtedness) adını alır.

Dış ticaretin bileşimi ve ülkelere göre dağılışı konusunda ödemeler bilânçosu bilgi vermez.

Dış Dengeyi Sağlama Mekanizmaları

Dış ödemeler dengesini sağlayıcı mekanizmaları iki ana grupta toplayabiliriz;

• Otomatik denkleşme mekanizmaları ve
• Dış denkleştirme politikaları.

Bir dış açık veya fazlanın ortaya çıkması durumunda kendiliğinden işlemeye başlayan mekanizmalar otomatik denkleştirme mekanizmalarıdır. Dış denkleştirme politikaları durumunda ise hükümetlerin karar ve uygulamaları ile dış dengenin sağlanmasına çalışılır.

Değişken Kur Sisteminde Dış Denkleşme

Serbest değişken kur sistemlerinde döviz kurları piyasa arz ve talebine bağlıdır. Döviz arz ve talepleri döviz kurları tarafından eşitlenerek sürekli değişir ve böylece dış ödemler bilânçosundaki bir dengesizlik kendiliğinden giderilir.

Otomatik Gelir Değişmeleriyle Dış Dengenin Sağlanması

Ülkenin ithalatında ki bir artış, yani dış ticaret bilânçosunda ki bir açık, kendi kendini giderici mekanizmayı harekete geçirir.

İthalattaki artış, yerli malı üreten endüstrilere olan talebin azalması demektir. Bu artış, çoğaltan mekanizmasının işleyişi ile daha büyük ölçülerde ulusal gelir düşüşlerine neden olur.

Dış Denkleştirme Politikaları

Otomatik denkleşme mekanizmalarının işleyişine izin verilmediği veya bu mekanizmaların çok yavaş işlediği durumlarda zorunlu olarak denkleştirme politikaları uygulanır.

Bir dış açık veya fazla şeklindeki dengesizlik baş gösterdiğinde, otomatik mekanizmalar derhal işlemeye başlar.

Dış dengeyi sağlamaya yönelik olarak hükümetlerin uyguladığı politikalara denkleştirme politikaları adı verilir.

Toplam harcamaların hacmini aşağı ve yukarı yönde etkileyerek dış dengeyi sağlama amacına yöneliktir. Bu konuda hükümetlerin kullanabilecekleri araçlar;

• Para politikası
• Maliye politikasıdır.

Sabit kur rejimlerinde hükümet kararı ile resmi döviz kurunun yükseltilmesine (veya ulusal paranın dış değerinin düşürülmesine) devalüasyon , tersine, yani resmi kurun yükseltilmesine (veya ulusal parasın dış değerinin yükseltilmesine) de revalüasyon adı verilir.

Devalüasyonun başarı koşulları;

• İthalatı kısıcı etki,
• İhracat gelirleri üzerindeki etki,
• Marshall-Lerner Koşulu,
• Uygulamada esnekliklerin değeri

olarak sıralanabilir

Devalüasyonun başarısı için talep esnekliklerinin yükseldiği kadar, devalüasyondan sonra iç fiyatlarda sabit tutulmalıdır.

Ülkeye döviz kazandırıcı işlemlerin özendirilmesi ile ülkenin dış açıkları azaltılabilir. Bunun için ihracat teşviklerinin desteklenmesi ve bu sayede turizm gelirlerinin artırılması gerekir.