Ünite 5: Stok Yönetimi

Stok Yönetimi

Stok, ilerideki talepleri veya üretimdeki gereksinimleri karşılamak amacıyla çeşitli şekillerde, gereksinim öncesi veya sonrası bulundurulması istenen malzemelerdir.

İşletmeleri stok bulundurmaya yönelten nedenler şunlardır:

• Talepte yaşanabilecek ani ve mevsimsel değişimlere cevap vermek.
• Tedarikçilerden kaynaklanan problemlere karşı koruma sağlamak.
• Üretimi kararlı hale getirerek istihdamda kararlılık sağlamak.
• Sistemde oluşabilecek arızaları ve duruşları tolere etmek.
• Farklı ürünlerin aynı tesiste üretilmesini sağlamak.
• Malzemelerin ekonomik büyüklükteki partiler halinde alınarak fiyat avantajlarından yararlanmak.
• Grev, fiyat güncellemeleri ve enflasyon gibi fiyat ve teslimata ilişkin belirsizliklere karşı koruma sağlamak.
• Stoktan teslim gibi bir imajla güçlü görünme isteği yaratmak.

Stok yönetimi, karşılanması için elde bulundurulması gereken maddeler arasında denge kurmak amacıyla yapılan planlama, örgütleme ve kontrol işlemleridir. Stok yönetiminin en önemli amacı, işletmenin faaliyetleri için gerekli olan stokun miktar ve zamanlamasının etkin olarak yapılmasıdır.

Stok Kontrol Sistemleri

Stok işlemlerinin miktar ve zamanlamasını kontrol etmek için kullanılan sipariş verme ve izleme yöntemlerine stok kontrol sistemleri denir.

Bu sistemlerin temel amacı işletmenin isteklerine uygun olarak gerekli miktar ve kalitede stoku gerekli zamanda, asgari bir yatırıma neden olacak şekilde bulundurmaktır.

Önemli kontrol sistemlerinin başında sürekli gözden geçirme sistemi gelmektedir. Bu sistemde önceden belirlenen sipariş miktarı ve yeniden sipariş verme noktası baz alınarak stok düzeyi belirli bir düzeye düştüğünde yeni sipariş verilir.

Bu sistemdeki emniyet stoku, işletmenin hazırlıksız yakalanabileceği ihtiyaçları için hazır bulundurulan stok miktarıdır.

Bu sistemde, karar değişkenlerinin değerleri bir kez hesaplanır ve belirlenen stok politikası sürekli olarak uygulanır. Gözle, iki kutu yöntemiyle, elle tutulan kayıtlarla veya bilgisayar yardımı ile kontrol sağlanır.

İki kutu sistemi, takip edilen malzemelerin biri büyük diğeri küçük iki kutu ya da rafta tutulduğu bir sistemdir. Büyük kutu malzemenin asıl tedarik sağlayıcısıdır. Bu kutu boşalınca, yeni malzeme siparişi verilir. Bu sırada küçük kutudan malzeme kullanılır. Küçük kutuda emniyet stoku da bulunmaktadır.

İkinci kontrol sistemine devresel gözden geçirme sistemi adı verilir. Bu sistemde stok düzeyi sabit zaman aralıklarını içeren belirli devrelerin başında veya sonunda kontrol edilir. Sipariş tamamlama hedefiyle karşılaştırılan stok düzeyi yeniden sipariş verme noktasının altında olduğunda yeniden sipariş verilir.

Gözle kontrol yöntemi basit ve pratik bir yöntem olduğundan küçük işletmeler tarafından çok tercih edilir fakat kontrol mekanizması çoğunlukla depo görevlisi gibi bir kişiye bırakıldığı için hata olasılığı yüksektir.

Malzeme gereksinim planlaması (MRP) son ürünler için üretim planlarını içeren imalat kararlarını, ham maddelerin ve parçaların stok seviyelerinin kontrolünü, atölye ve montaj biriminin programlarını düzenleyen bir sistemdir. MRP, ürün ağacı, stok mevcutları, satın alma sisteminde bulunan açık siparişler ve ana üretim programındaki üretim hedeflerini dikkate alarak hangi malzemelere ne zaman ve ne kadar gereksinim duyulacağını belirler.

MRP’nin başarısında üç önemli faktör bulunur:

1. Güvenilir ve dakik tedarikçi kaynakları
2. Büyük bir bilgi işlem kapasitesi
3. İyi alan bilgisine sahip personel

MRP sistemi, etkin bir stok yönetiminin sağlanmasına aşağıda belirtilen noktalarda katkı sağlar:

• Stok yatırımları en küçük düzeyde tutulur.
• MRP sistemi değişmelere duyarlıdır.
• MRP, stok kalemleri temelinde geleceği dönük bir bakış açısı oluşturur.
• Sipariş miktarları gereksinimlere göre belirlenir.
• Gereksinimlerin zamanlaması ve eksiksiz karşılanması konusuna odaklıdır.

Tam zamanında üretim sistemi (JIT) diğer bir önemli stok kontrol sistemidir. Bu sistem gerekli ürünlerin gerekli miktarlarda, istenilen kalitede, gerekli zamanda üretilmesine dayanır.

Bu sistemin temel amaçları,

• minimum seviyede tutulan ara stok seviyesi
• kolay stok kontrolü
• düzgün üretim akışı
• basit bir sistemle etkin kontrol
• azaltılmış fire oranıdır.

Kanban, JIT’te bilgi iletişim için kullanılan bir üretim planlama tekniğidir. Tam zamanında üretim için, yarı mamulü biten hücrenin tedarikçi hücreye ürünle ilgili kartı vermesi ve karta yazan bilgiler ışığında da hücrenin üretim yapmasını sağlar.

Stok Modelleri

Stok kontrolünde matematiksel modeller kullanılmaktadır. Malzemelerin yenilenme zaman ve miktarı, ve toplam maliyeti bu modeller sayesinde belirlenir.

Stok modelleriyle ilgili olarak üç adet maliyet bileşeni bulunmaktadır.

Bunlardan ilki, stokta bulundurma maliyetidir. Bu maliyetin önemli bir bölümünü stoka bağlanan yatırımın maliyeti oluşturur. Buna ilave olarak depolama maliyetleri, stoklar için ödenen vergi, sigorta, malzeme aktarma, stokların fiziksel sayımı ile ortaya çıkan giderler, stokların eskimesi, çalınması, kaybolması, hasar görmesi, bozulması sonucu ortaya çıkan maliyetler sayılabilir.

İkinci bileşen stokta bulundurmama maliyetidir. Stok kalmadığı zaman veya stok dışı kalındığında ortaya çıkar.

Son bileşen ise sipariş verme maliyetidir. Bu maliyet sipariş edilen malzemenin işletmede üretilmesi veya satın alınmasına göre farklılık gösterir.

Stok yönetimi tüm bu maliyetlerin toplamı olan Toplam Maliyeti en aza indirgeyecek “En İyi Sipariş Miktarını” belirlemeye yönelik stok politikalarını geliştirmeyi amaçlar.

Ekonomik Sipariş Miktarı Modeli

Sipariş verme maliyeti ile stokta bulundurma maliyetinin dengede olduğu maliyete karşı gelen sipariş miktarına ekonomik sipariş miktarı denir.

Bu modeldeki önemli varsayımlar şu şekildedir:

• Ürüne olan talep (D) tüm planlama ufku boyunca sabit ve düzgündür.
• Sipariş miktarı (Q), sabittir.
• Ürün fiyatı tüm planlama dönemi için sabittir.
• Temin süresi sabittir.
• Elde bulundurma maliyeti hesaplanırken ortalama stok düzeyi dikkate alınır.
• Sipariş verme maliyeti sabit ve sipariş verme miktarından bağımsızdır.
• Planlama dönemindeki tüm talep karşılanır.
• Tüm sipariş aynı anda teslim edilir.

Ekonomik Üretim Miktarı Modeli

Bu model işletmedeki ürünlerin eş zamanlı olarak üretim ve satışının yapıldığı durumlarda kullanılır. Bu modelle üretim, hazırlık, stok ve stoksuzluk maliyetleri hesaplanarak en üst seviyede üretim hedeflenir.

ABC Analizi

ABC analizi, önemli stok kalemlerini belirleme ve kontrol etmek amacıyla, çok sayıdaki stok kalemini A, B ve C harfleriyle temsil eden üç gruba ayırır.

A sınıfı stok kalemleri, toplam stok yatırımının %75’ini ve toplam stok kalemlerinin %15’ini kapsarlar. Dolayısıyla bu kategorideki kalemler çok sıkı takip edilmelidir.

B sınıfı stok kalemleri toplam stok kalemlerinin %30- %35’ini ve toplam envanter yatırımının %20’sini kapsarlar. Kontrolleri iki haftada bir veya ayda bir yapılabilir.

C sınıfı stok malzemeleri ise toptan stok kalemlerinin %50-%55’ini oluştururken, toplam envanter yatırımının %5’ini kapsarlar. Bu malzemelerin hiç kontrolüne gerek duyulmaz veya 2-3 ayda bir kontrol yeterli olur.