Ünite 6: Uygur Türkçesi Metin-IV

Uygurca Hukuk Vesikalarından

Metin için sayfa 75-76’ya bakınız.

12 Hayvanlı Türk Takvimi, 12 yılın 5 katı olan 60 yıllık devreleri ile Köktürklerde, Uygur Türklerinde, Tuna Bulgarlarında, İtil Bulgarlarında kullanılmıştır. Türkler arasında çok yaygın bir sistem olmuştur. Köktürk Yazıtları, Uygur kitap ve hukuk belgeleri, Tuna Bulgarlarının yazıtları, Bulgar Hakanları Listesi bu takvimle tarihlendirilmiştir. Asya’da kullanılan 12 hayvanlı takvim Türklere ait bir tak vim sistemidir.

Takvim için sayfa 76’ya bakınız.

Metinde Geçen Sözcüklerin Çözümlemeleri:

sekiz ‘sekiz’ +(i)nç [sıra sayı sıfatı yapım eki]

sekiz yegirmi ‘on sekiz’ +ke [yönelme durum eki]

ig ‘hastalık’ +ke [yönelme durumu eki]

teg- ‘yakalanmak, tutulmak’ –miş [geçmiş zaman sıfat-fiil eki] +ke [yönelme durum eki]

bol- ‘olmak’ –gay men [1. tekil kişi gelecek zaman]

kişi ‘karı, eş, zevce’ +m [1. tekil kişi iyelik eki]

bitig ‘yazılı kağıt, vasiyetname’ < biti- ‘< Çince. yazmak’ –g [fiilden isim yapım eki]

?od- ‘koymak, bırakmak’ < ?o- ‘koymak’ –d [fiilden fiil yapım eki] –tum [1. tekil kişi belirli geçmiş zaman]

min ‘ben’ +te [bulunma-çıkma durumu eki]

teg- ‘değmek, paya düşmek’ –metin [olumsuz zarf-fiil]

ev ‘ev’ +(i)m [1.tekil kişi iyelik eki] +ni [belirtme durumu eki]

asra- ‘terbiye etmek’ –p [zarf-fiil eki]

yorı- ‘ilerlemek’ –zun [3. tekil kişi emir eki]

ana ‘anne’ +mız [1. çoğul kişi iyelik eki]

teg- ‘değmek; paya düşmek’ –ir [3. tekil kişi geniş zaman eki]

al- ‘almak’ –ır biz [1. çoğul kişi geniş zaman]

çamla- ‘dava etmek’ –sarlar [3. çoğul kişi şart eki]

tigin ‘prens’ +t [çokluk eki: /n/ ile sonlanan isimlerden sonra Mo ğolca +t çokluk eki ulanırsa sondaki ses düşer ve tigit olur. Ancak bu ek zamanla ilk fonksiyondaki kullanımının dışına çıkarak bir yapım eki görevini üstlenmiştir. Böyle olduğuna tanık olarak, çokluk eki almış şekliyle tigit sözü üzerine çokluk eki gelme si gösterilebilir. Aynı eren ve oğlan sözcükleri gibi.] +ler [çokluk eki] +ke [yönelme durumu eki]

birer ‘birer’ < bir ‘bir (1)’ +er [üleştirme sayı sıfatı eki]

agılı? ‘hazine’ < agı ‘hazineye konulan değerli şey’ +lı? [isimden isim yapım eki]

?ıyın ‘~ ?ın: işkence, ceza’ +?a [yönelme durumu eki]

başla- ‘başta olmak, baş olmak’ < baş ‘baş’ +la [isimden fiil yapım eki] –p [zarf-fiil eki]

?adaş ‘yakın olan kimse’ < *?a ‘aile’ +daş [isimden isim yapım eki]

?uvrag ‘cemaat, topluluk’ < *?ubra- ‘toplanmak’ –g [fiilden isim yapım eki]

üsk ‘üst’ +i [3.tekil kişi iyelik eki] +n [zamir n’si] +de [bulunma-çıkma durumu eki]

tanu? ‘tanık, şahit’ < tanu- ‘tanımak, şahit olmak’ -? [fiilden isim yapım eki]

men ‘ben’ +in?g [ilgi durumu eki: Zamirler üzerine iyelik ekleri gelmez.]

İlk Türk Lirik Şiiri

İlk Türk şairi olarak bilinen Aprın Çor Tigin ilk Türk şairi olarak bilinir. Türk lirik şiirinin ilk ve en eski örneği olarak gösterilen aşk konulu bir şiiri vardır. Bu şiir Maniheist yazmalar arasındadır. Aprın Çor Tigin’in bu şiiriyle aynı yaprakta bulunur. Şairin adı şiirin sonundaki tükedi aprın çor tigin kügi “Bitti Aprın Çor Tigin’in şiiri” ifadesinde belirtilir. Mani için yazılmış bir övgüdür.

Şiir için sayfa 78’ e bakınız

Metinde Geçen Sözcüklerin Çözümlemeleri:

adınçıg ‘fevkalade, seçkin’ < *ad- ‘ayırmak, değişmek’ –(ı)n [fiilden isim yapım eki] –çıg [< -sıg [isimden isim yapım eki, sıfat yapım eki]

amra? ‘sevgili’ < amra- ‘sevmek, hoşa gitmek’ -? [fiilden isim yapım eki]

özkiye ‘cancağız’ < öz ‘kendi’ +kiye [isimden isim yapım eki, küçültme eki] +m [1.tekil kişi iyelik eki]

?asınçıg ‘yavuklu’ +(ı)m [1. tekil kişi iyelik eki] +(ı)n [belirtme durumu eki]

ö- ‘düşünmek’ –(y)ü [zarf-fiil eki]

?adgur- ‘kaygılanmak’ –ar men [1. tekil kişi geniş zaman]

?adgur- ‘kaygılanmak’ -du? [geçmiş zaman sıfat-fiil eki] +ça [eşitlik durumu eki]

?aş ‘kaş’ +ı [3. tekil kişi iyelik eki]

körtle ‘güzel’ +m [1.tekil kişi iyelik eki]

kavışıgsa- ‘kavuşmak istemek’ < kavış- ‘kavuşmak’ –(ı)g ‘kavuşma’ [fiilden isim yapım eki] +sa [isimden fiil yapım eki] –(y)ur men [1. tekil kişi geniş zaman]

amra? ‘sevgili’ < amra- ‘sevmek’ -? [fiilden isim yapım eki] +(ı)m [1.tekil kişi iyelik eki] +(ı)n [belirtme durumu eki]

ö- ‘düşünmek’ -(y)ür men [1.tekil kişi geniş zaman]

evir- ‘evirmek, çevirmek’ –ür men [1.tekil kişi geniş zaman]

öpügse- ‘öpmek istemek’ < öp- ‘öpmek’ –(ü)g ‘öpme’ [fiilden isim yapım eki] +se [isimden fiil yapım eki] -(y)ür men [1. tekil kişi geniş zaman]

bar- ‘varmak, gitmek’ –ayın [1.tekil kişi emir eki]

ti- ‘demek’ –ser [3. tekil kişi şart eki]

bar- ‘varmak, gitmek’ –u [‘yapabilmek’ anlamındaki u- yardımcı fiilinin asıl fiile zarf-fiil ekiyle bağlandığı birleşik fiil] –maz men [1. tekil kişi geniş zamanın olumsuzu]

bagırsa? ‘merhametli’ +(ı)m [1.tekil kişi iyelik eki]

kir- ‘girmek’ –eyin [1. tekil kişi emir eki]

kiçigkiye ‘küçücük’ < kiçig ‘küçük’ +kiye [isimden isim yapım eki] +m [1. tekil kişi iyelik eki]

yıdlıg ‘(güzel) kokulu’ < yıd ‘koku’ +lıg [isimden sıfat yapım eki] +(ı)m [1.tekil kişi iyelik eki]

yaru- ‘aydınlanmak, parlamak’ -? ‘nurlu’ [fiilden isim yapım eki]

yarlı?a- ‘buyurmak’ < yar- ‘hüküm vermek’ –(ı)l ‘hüküm verilmek’ [edilgenlik eki] –(ı)g ‘hüküm, karar’ [fiilden isim yapım eki] +?a [isimden fiil yapım eki: > yarlı?a-, yarlıg?a-] –zun [3. tekil kişi emir eki]

ya?ış- ‘yaklaşmak’ –(ı)pan [zarf-fiil eki]

adrıl- ‘ayrılmak’ < *ad- ‘ayrı olmak’ -(ı)r ‘ayırmak’ [ettirgenlik eki] –(ı)l [edilgenlik eki: orta hece düşmesiyle adrıl-] –ma [olumsuzluk eki] –lım [1. çoğul kişi emir eki, ünlüden

sonra –(y) AlIm yerine]

köz ‘göz’ +i [3. tekil iyelik eki]

?ara ‘kara’ +m [1. tekil kişi iyelik eki]

külüşüg ‘karşılıklı gülüş’ < kül- ‘gülmek’ –(ü)ş ‘gülüşmek’ [işteşlik eki] –(ü)g [fiilden isim yapım eki] +(i)n [araç durumu eki]

olur- ‘oturmak’ –alım [1. çoğul kişi emir eki]

Redifli Bir Budist Şiiri

R. Rahmeti Arat’ın Eski Türk Şiiri adlı eserinde, 8 numarada kayıtlı olan ve her kıtası anı teg orunlarta (“öyle yerlerde”) dizesi ile sonlanan Budist Uygur şiirlerindendir. Arat tarafından sekizer dizelik 4 kıta olarak okunan bu şiir, Talat Tekin tarafından dizeleri 13 ile 21 hece arasında değişen dört dörtlük olarak aşağıdaki şekilde yazmadan okunmuştur. Şiir, baş uyaklı ve aliterasyonludur. Dizeler gerek anlam gerek se şekil bakımından doğal duraklarla ikiye bölünmüş ve dize başı aliterasyonu dize içinde de tekrar edilmiştir. Başka bir deyişle, bu manzume iç uyaklıdır. Düzenleniş bakımından Divan şiirindeki musammat şekline benzemektedir. Manzumenin bütün dizeleri gramer uyağı dediğimiz uyak türü ile sona erer: …arayadanta / … suvlukta / … kuvraglıkta / … orunlukta vb. Dörtlüklerin son dizelerindeki anı teg orunlarta redifinden önce de -guluk ol / -gülük ol şeklinde bir gramer uyağı bulunmaktadır.

Şiir için sayfa 80-81’ e bakınız