Ünite 4: Uygur Türkçesi Metin-II

Kalyanamkara Et Papamkara

(İyi Düşünceli Prensle Kötü Düşünceli Prens)

XII

• lıg· [isimden isim yapım eki; isimleri sıfatlas¸tırır]. Örn: atlıg· (tanınmıs¸, mes¸hur)

• lu¨g [isimden isim yapım eki. I·simleri sıfatlas¸tırır]. Örn: yu¨zlu¨g (tanınmıs¸, o¨nemli kis¸i)

• ke [yo¨nelme durumu eki]. Örn: atlıg· yu¨zlu¨g-ke inc¸e (u¨nvanlı ve o¨nemli kis¸ilere)

• c¸e [es¸itlik durumu eki] Örn: nec¸u¨kin

• sar [s¸art eki] Örn: ¸kazg·ansar (kazanmayı isterse)

• (u¨)s¸ [fiilden isim yapım eki] Örn: u¨ku¨s¸ (biriktirmeyi)

XIII

• -ur [genis¸ zaman eki]Örn: biri ayur (biri der)

• (ı)g· [fiilden isim yapım eki]

• ka [yo¨nelme durumu eki] Örn: satıg·k¸a (satmaya)

• (i)d [fiilden fiil yapım eki: pekis¸tirme go¨revindedir]

• -ser [s¸art eki] Örn: igidser (beslenirse)

XIV

• (u)g· [fiilden isim yapım eki]

• - k¸a [yo¨nelme durumu eki] Örn: yulug·k¸a (mal almaya)

• -s¸ [fiilden isim yapım eki: -s¸ eki burada oldugˆu gibi kendisinden o¨nceki u¨nlu¨yu¨ daraltabilir. O¨rnek: alk¸a- alk¸ıs¸ (övmek)

• tur [ettirgenlik eki] -g·alı. Örn: kanturgalı (doyurmak)

• (u)n [do¨nu¨s¸lu¨lu¨k eki]

• c¸ [fiilden isim yapım eki]

• c¸u [isimden isim yapım eki]

• suz [isimden isim yapım eki: yok- luk sıfatları u¨retir] Örn: bulunc¸usuz (bulunmaz, ender)

XV

• la- [isimden fiil yapım eki]

• -ma [olum- suzluk eki]

• -dı [3. tekil kis¸i belirli gec¸mis¸ zaman eki]. Örn: taplamadı (uygun bulmadı)

• -mis¸ [gec¸mis¸ zaman eylem sıfatı]

• -(i)g [belirtme durumu eki]

• -(u¨)g [fiilden isim yapım eki] Örn: ötüg (rica)

XVI

• (ing? [2. c¸ogˆul kis¸i emir eki] Örn: biring? (ver!)

XVII

• (u)g· [fiilden isim yapım eki] Örn: odug· (uyanık)

• -madın [olumsuz zarf-fiil eki] Örn: sak¸lanmadın (beklemediği)

• ar [genis¸ zaman eki] Örn: tuşar (karşılaşır)

• lu¨g [isimden isim yapım eki] Örn: öng? lüg (go¨ru¨nu¨mlu¨)

• (u¨)p [zarf-fiil eki] Örn: su¨su¨p (çarpıp)

• -n [do¨nu¨s¸lu¨lu¨k eki] ve -ur [genis¸ zaman eki] Örn: sınur (parçalanır)

• -ur [ettirgenlik eki] Örn: c¸omurur (batırır)

• -(i)n [do¨nu¨s¸lu¨lu¨k eki] ve -c¸ [fiilden isim yapım eki] Örn: tegzinc¸ (girdap), tegiz- (c¸evirmek)

XVIII

• (i)k [fiilden isim yapma eki] Örn: ¸igrik (çember bic¸imli)

• (i)l [edilgenlik- do¨nu¨s¸lu¨lu¨k eki] Örn: eşilür (kendi etrafında döner)

• (u)s¸ [is¸tes¸lik eki] Örn: sok¸us¸ur (c¸arpıs¸ır)

• -k [fiilden fiil yapım eki]

• -(ı)n [do¨nu¨s¸lu¨lu¨k eki]

• -c¸ [fiilden isim yapım eki]

• c¸ıg· [isimden isim yapım eki] Örn: ¸kork¸ınc¸ıgˆ (korkunc¸)

• (ı)t [pekis¸tirme go¨revinde ettirgenlik eki]

• -ar [ettirgenlik eki]

• -(ı)l [edilgenlik eki] Örn. ak¸tarılur (devrilir)

• -gey [gelecek zaman eki]

• -siz [3. c¸ogˆul kis¸i eki] Örn: ölgeysiz (ölecekler)

• -(i)n [edilgenlik fonksiyonunda do¨nu¨s¸lu¨lu¨k eki]

• -c¸ [fiilden isim yapım eki] Örn: irinc¸ (zavallı)

XIX

• -zun [3. tekil kis¸i emir eki] Örn: bolzun (olsun)

• -(i) [pekis¸tirme go¨revinde ettirgenlik eki]

• -(i)p [zarf-fiil eki] Örn: to¨ng?itip (eğip)

• ¸karu [yo¨n go¨sterme eki] Örn: yokkaru (yokuş yukarı)

• la- [isimden fiil yapım eki]

• -g·alı [zarf-fiil eki] Örn: aşlag·alı (yemek yemeye)

• -n [do¨nu¨s¸lu¨lu¨k eki]

• -maz [olumsuz genis¸ zaman eki]

• -men [1. tekil kis¸i eki] Örn: turmaz men (kalkmayacağım)

XX

• -g·ur [ettirgenlik eki]

• -(u)p [zarf-fiil eki] Örn: turg·urup (yerinden kaldırmak)

• ne [belirsizlik zarfı] Örn: neng? (hic¸bir s¸ey)

• le [isimden fiil yapım eki]

• -(y)u¨r biz [3. c¸ogˆul kis¸i genis¸ zaman] Örn: ötleyu¨r (öğütlüyoruz)

XXI

• -(ı)g· [fiilden isim yapım eki] Örn: asıg· (fayda)

• -(i)g [fiilden isim yapım eki]

• se- [isimden fiil yapım eki]

• -(y)u¨r men [1. tekil kis¸i genis¸ zaman] Örn: kirigseyu¨r men (girmek)

XXII

• -ayın [1. tekil kis¸i emir eki] Örn: barayın (gideyim)

• -i [3. tekil kis¸i iyelik eki]

• -n [iyelik ekli go¨vdeler u¨zerine gelen belirtme durumu eki] Örn: kergekin (gerekiyorsa)

• -k [fiilden isim yapım eki]

• -l [fiilden isim yapım eki] Örn: tükel (sağlam)

• -u¨r [ettirgenlik eki]

• -zu¨nler [3. c¸ogˆul kis¸i emir eki] Örn: kelzu¨n (gelsin)

XXIII

• -(ı)n [arac¸ durumu eki] Örn: ¸kamag·ın (hep birlikte)

• -gli [sıfat-fiil eki] Örn: ögli (düşünceli)

• +le [arac¸ durumu eki] Örn: birle (birlikte)

XXIV

• -a [kalıplas¸mıs¸ zarf-fiil eki] Örn: kata (defa)

• -a- [isimden fiil yapım eki]

• -(y)ur [3. tekil kis¸i genis¸ zaman] Örn: yaşayur (yaşında)

XXV

• -kiye [isimden isim yapım eki; ku¨c¸u¨ltme ve oks¸ama anlamı katar] Örn: birkiye (biricik)

• -(u)m [1 tekil kis¸i iyelik eki]

• (ı-)n [iyelik ekli go¨vdeler u¨zerine gelen belirtme durumu eki] Örn: og·lumın (oğlumu)

• -siz [2. c¸ogˆul kis¸i zamiri]

• -ing? [tamlayan durumu eki]

• -e [yo¨nelme durumu eki] Örn: sizing? e(size)

• -(u)z [ettirgenlik eki]

• -ur men [1. tekil kis¸i genis¸ zaman] Örn: tutuzur men

XXVI

• -(u¨)k [fiilden isim yapım eki] Örn: ögük (sevgili)

• -(u¨)m [fiilden isim yapım eki] Örn: ölüm (ölüm)

• -ni [belirtme durumu eki]

• -(u¨)gli [sıfat-fiil eki] Örn: ölügli (öldü)