Ünite 3: Uygur Türkçesi Metin-I

Kalyanamkara Et Papamkara

(İyi Düşünceli Prensle Kötü Düşünceli Prens)

Uygurcada yazının zorluğundan dolayı ilk önce harf aktarımı yapılıp daha sonra yazı çevrimi olarak burada işeleyeceğiz.

T’ŞX’RW ’YLYNCWK’ ’’TL’NTWRDY

taşgaru ilinçüke atlanturdı (Prensi) dışarıya gezinti yapmak üzere ata bindirmişler-

’RTY P’LYX T’ŞTYN T’RYXCY L’R’X

erti balı? taştın tarıgçı-larag di. Şehir dışında çiftçileri

KWYRWR ’RTY QWRWX YYRYK SWV’YW

körür erti ?urug yirig suvayu görür idi. Kuru toprağı sulayıp

’WYL YYRYK T’RYYW XWŞ QWZXWN

öl yirig tarıyu ?uş ?uzgun yaş toprağı ekerlerken kuş kuzgun

SWQ’R YWLYYWR S’NSYZ TWYM’N

su?ar yulıyur sansız tümen gaga vurup (canlıları gagalarıyla) çekip çıkarıyorlar, sayısız on binlerce (milyarlarca)

’WYZLWK ’WYLWRWR T’RYX T’RYYW

özlüg ölürür tarıg tarıyu canlı öldürüyorlar. (Onlar bir yandan) tarla sürerlerken

Sözcük Çözümlemeleri Örnekleri

taş ‘dış, dışarı’ +garu [yön gösterme eki]

ilinçü ‘gezinti, eğlence’ < il- ‘ilgi duymak’ –(i)n ‘(kendisi) ilgi lenmek’ [fiilden fiil yapım eki, dönüşlülük eki] –çü [fiilden isim yapım eki] +ke [yönelme durumu eki]

atlantur- ‘ata binmek’ < at ‘at’ +la-n ‘ata binmek’ [isimden fiil yapım eki] –tur [ettirgen-lik eki] –dı erdi [belirli geçmiş zamanın hikâyesi]

taş ‘dış’ +tın [çıkma durumu eki]

tarıgçı ‘çiftçi’ < tarı- ‘toprağı ekip biçmek’ –g ‘tarım’ [fiilden isim yapım eki] +çı [isim-den isim yapım eki, meslek eki] +lar [çokluk eki] +(a)g [belirtme durumu eki]

?urug ‘kuru’ < kuru- ‘kurumak’ -g [fiilden isim yapım eki]

yir ‘yer’ +(i)g [belirtme durumu eki]

suva- ‘sulamak’ < suv ‘su’ +a [isimden fiil yapım eki] –(y)u [zarf-fiil eki]

tarı- ‘toprağı ekip biçmek’ –(y)u [zarf-fiil eki]

su?- ‘gagalamak’ –ar [3. tekil kişi geniş zaman eki]

yulı- ‘çekip çıkarmak, karmak’ –(y)ur [3. tekil kişi geniş zaman]

sansız ‘sayısız’ < sa- ‘hesap etmek’ –n ‘sayı’ [fiilden isim yapım eki] +sız [isimden isim –sıfat- yapım eki, yokluk eki]

özlüg ‘ruhu olan, canlı’ < öz ‘öz, ruh’ +lüg [isimden isim –sıfat- yapım eki] ölür- ‘öldürmek’ < öl- ‘ölmek’ –ür [ettirgenlik eki] –ür [3. tekil kişi geniş zaman]

PWLWP ’’YYX XYLYNC XYLWR TYN

bolup ayıg ?**ılınç ?**ılur tın- kötü işler yapıyor, birçok can-

LYX L’R’X ’WYLWRWR ’M’RY TYNLX

lıg-larag ölürür amarı tınlıg- lıları öldürüyorlar. Bazı insan-

L’R CXRY ’NKYR’R YWNK ’NKYR’R

lar çıgarı en?girer yün?g en?girer lar iplik eğiriyor, yün eğiriyor, .

KYNTYR ’NKYR’R PWZ PRT’TP Q’RS

kentir en?girer böz bertetip kars

Sözcük Çözümlemeleri

bol- ‘olmak’ –(u)p [zarf-fiil eki]

?ılınç ‘iş’ < kıl- ‘kılmak, yapmak’ –(ı)n ‘kendisi yapmak’ [dönüşlülük eki] –ç [fiilden isim yapım eki]

tınlıg ‘canlı’ < tın ‘nefes’ +lıg [isimden sıfat yapım eki] +lar [çokluk eki] +(a)g [belirt-me durumu eki]

en?gir- ‘eğirmek’ –er [3. tekil kişi geniş zaman]

bertet- ‘ezmek, sıkıştırmak’ < bert- ‘yaralamak, berelemek’ –(e)t [ettirgenlik eki] –(i)p [zarf-fiil eki]

to?ı- ‘dokumak’ –(y)ur [3. tekil kişi geniş zaman]

ta?ı- ‘ve, dahi’ < ta?- ‘takmak, eklemek’ –ı [kalıplaşmış zarf-fiil eki]

adru? ‘başka’ < *ad- ‘ayrı olmak’ –(ı)r ‘ayırmak’ [ettirgenlik eki] -u? [fiilden isim ya-pım eki]

Dikkat: Orhun ve Uygur Türkçesinde ‘başka, diğer’ anlamlarında adın sözcüğünün bulunma-sından dolayı, metinlerde tespit edilmemiş *ad- fiil köküne dayanır.

PWLWP ’YXL’YW P’LYX X’ KYRDY

bolup ıglayu balı?-?a kirdi hâlde ağlayarak şehre girdi.

WL ’WYDWN MX’RYT ’YL’K ’DKW

ol ödün maharıt illeg edgü O zaman Maharıt hükümdar iyi

WYKLY TYKYNYK PWŞWŞ LWX KWRWP

ögli tiginig buşuş-lug körüp düşünen prensi öfkeli görüp

Önemli: Köktürkçede olduğu gibi şeddeli okunması gereken yazımlar Uygurca için de geçerlidir.

’YNC’ TYP Y’RLYX X’DY ’’MR’X

inçe tip yarlı?-?adı amra? şöyle deyip buyurdu: “Sevgili 5.

‘WXLWM N’ ’WYCWN PWŞWŞ LWX

Oglum! Ne üçün buşuş-lug oğlum ne için kederli

K’LTYNKYZ TYKYN X’NKY Q’NQ’

keltin?giz tigin ?an?gı ?an?a geldiniz?” Prens, babası hana

Sözcük Çözümlemeleri ıgla- ‘ağlamak’ –(y)u [zarf-fiil eki]

öd ‘zaman’ +(ü)n [araç durumu eki]

illeg ‘memleket, devlet sahibi, hükümdar’ < il ‘ülke, memleket, devlet’ +leg [isimden sı-fat yapım eki: +lıg / +lig eki]

ö- ‘düşünmek’ –gli [sıfat-fiil eki]

tigin ‘prens’ +(i)g [belirtme durumu eki]

ti- ‘demek’ –p [zarf-fiil eki]

i ‘3. tekil kişi zamiri ol’un çekime girmiş hâli’ +n [zamir n’si] +çe [eşitlik durumu eki: ança ‘öylece, şöyle’]

yarlıg?a- ‘buyurmak’ < yar- ‘hüküm vermek’ –(ı)l ‘hüküm verilmek’ [edilgenlik eki] –(ı)g ‘hüküm, karar’ [fiilden isim yapım eki: orta hece düşmesi ile yarlıg] +?a [isimden fiil yapım eki] –dı [3. tekil kişi belirli geçmiş zaman]

amra? ‘sevgili’ < amra- ‘sevmek, hoşlanmak’ –? [fiilden isim yapım eki]

og(u)l ‘evlat, oğul’ +(u)m [1. tekil kişi iyelik eki: orta hece düşmesiyle oglum]

kel- ‘gelmek’ –tin?giz [2. çoğul kişi belirli geçmiş zaman]

?an ‘han, hükümdar’ +?a [yönelme durumu eki

Bu ünitede Uygur Türkçesinden ‘İyi Düşünceli Prens ile Kötü Düşünceli Prens’ hikâyesini Uygurca yazılımına bakıp kelimeleri inceledik. Sözcük çözümlemeleri ile kelimeleri analiz etme fırsatı bulduk.