Ünite 1: Vergi Usul Hukuku ve Kapsamı

Giriş

Vergilendirmenin gerçekleştirildiği süreç ile bu süreci oluşturan önkoşul, aşama ve işlemler, bu işlemler açısından söz konusu olan biçim ve yöntemler vergi usul hukukunun inceleme konusunu oluşturur. Vergi usul hukuku kendine özgü özellikleri haiz, şekli vergi hukuku kapsamında bulunan bir vergi hukuku alt dalıdır.

Maddi Hukuk-Şeklî Hukuk Ayrımı

Toplumu oluşturan insan ve topluluklarının bir arada yaşarken kurdukları ilişkiler ile bu kapsamda gerçekleştirdikleri davranışları düzenleyen, devlet tarafından konulan ve kamu gücü destekli maddi yaptırımlar uygulanmak suretiyle bunlara riayet edilmesi sağlanan sosyal düzen kuralları olarak hukuk kuralları arasında, bu kuralların niteliklerine göre yapılan ayrımlardan biri de maddi hukuk-şekli hukuk ayrımıdır.

Genel Olarak Hukukta Maddi Hukuk-Şeklî Hukuk Ayrımı

Hukuk toplumsal yaşamda kişilerin gerek birbirleriyle gerekse devletle olan ilişkilerini düzenleyen, uyulması kamu gücü ile desteklenmiş sosyal kurallar bütünüdür. Hukuk maddi hukuk ve şeklî hukuk olarak ele alınır. Maddi hukuk, toplumu oluşturan kişilerin hukuki durumunu, kişilerin birbiriyle ve toplumla ilişkilerini düzenleyen, kişilerin sahip oldukları hakları ve yüklendikleri borçları belirleyen kurallardır. Medeni hukuk, ticaret hukuku, ceza hukuku gibi hukuk dalları maddi hukukun içinde yer alır. Maddi hukuk hukuki ilişkilerin esasını, özünü düzenler. Şeklî hukuk, maddi hukuk tarafından kişilere tanınan hakların korunma ve uyuşmazlık halinde bunların talep edilme yollarını düzenleyen hukuk kurallarıdır. Şeklî hukuk maddi hukuk kuralları ile belirlenmiş yaptırımların uygulanma şeklini düzenleyen kurallardan oluşur. Usul hukukuna ya da infaza ilişkin kurallar gibi. Şeklî hukuk, hukuki ilişkilerin usul ve şekle dair hususlarını sistematik bir biçimde düzenler. Bir hukuki düzenleme ya da kuralın maddi hukuk-şeklî hukuk ayırımı içinde nerede yer aldığı, uygulanacak hukuk kuralının amacına göre belirlenir. Eğer düzenleme bir hukuki ilişkinin özüne dair ise maddi hukuk, yok eğer bir hukuki ilişkinin içeriğini oluşturan hak ve yetkilerin kullanımı ile ödev ve yükümlülüklerin ifası usulüne ilişkin ise şeklî hukuk kapsamında değerlendirilir. Yargılama, usul ve takip hukuku dalları şeklî hukuk kapsamında yer alır. Özel hukuk alt dallarından medeni usul hukuku ile icra ve iflas hukuku birer şeklî hukuk dalıdır. Kamu hukukunda ise ceza muhakemesi veya usul hukuku, idari yargılama hukuku ve vergi usul ve yargılama hukukları ile kamu alacaklarının takip ve tahsil hukuku şeklî hukuka örnek oluşturur.

Vergi Hukukunda Maddi Hukuk-Şeklî Hukuk Ayrımı

Vergi hukuku vergi ödevinin niteliğine, vergi borcunun doğması ve ortadan kalkmasına ilişkin maddi ve şeklî hukuk kurallarının bütünü olarak tanımlanır. Vergi hukuku kapsamındaki konuların özelliklerine göre, vergi hukuku farklı bölümlemelere tabi tutulabilir. Bu ayrımlardan biri de vergi hukukunun maddi vergi hukuku-şeklî vergi hukuku olarak ayrılmasıdır.

Şeklî Vergi Hukukunun Tanımı, İçeriği ve Dalları

Maddi vergi hukuku vergilendirme ilişkisinin alacaklı ve borçlu tarafını oluşturan vergi idaresi ile vergi ödevlilerinin karşılıklı hak ve yetkilerinin yanı sıra tarafların ödev ve yükümlülüklerini de inceleme konusu yapmakta, vergi borcu ilişkisine hakim ilke ve esaslar da bu vergi hukuku dalı tarafından ele alınmaktadır. Şeklî vergi hukuku ise maddi vergi hukuku tarafından içeriği belirlenen vergilendirme ilişkisinde tarafların karşılıklı hak ve yetkilerinin kullanılması ile ödev ve yükümlülüklerinin yerine getirilmesine dair şekil ve usulleri düzenleyen vergi hukuku dalıdır. Şeklî vergi hukuk kapsamına giren vergi hukuku alt dalları vergi usul hukuku, vergi yargılama hukuku ve vergi icra hukukudur. Usul genel olarak bir amaca ulaşmak için tutulan yol, izlenen yöntem anlamına gelir. Hukukta usul bir yasama ya da yargı işleminin veya idari işlemin hazırlanması, yapılması ve yürürlüğe konması sırasında uyulması gereken hükümler ve izlenecek yollar biçiminde tanımlanır. Usul hukuku özellikle yargı organları önünde, bir hakkın nasıl istenip savunulacağına veya bir yetkinin nasıl kullanılacağına yahut bir ödev veya yükümlülüğün ne şekilde gerçekleştirileceği ile ilgili form ve metotları inceler ve bu hususu belirleyen hükümler içerir. Usul hukuku kurallarının çoklukla muhatabı hukuk uygulayıcıları yani idare veya yargı organlarıdır. Her mahkemenin izleyeceği yargılama usulü, o mahkemenin dahil olduğu yargılama kolunun özelliğine göre değişiklik gösterir. Usul hukukunun daha az yaygın başka bir anlamı ise belli bir konuda işlem yapılması, faaliyette bulunulması için izlenmesi gereken prosedür ve şeklî kurallardır. Bu anlamda usul hukuku belli idari işlemlerin ilgili idare tarafından yapılması sırasında uyulması zorunlu olan şeklî hukuk kurallarından oluşur. İdari usul hukuku veya vergi usul hukuku bu anlamda usul hukuku dallarıdır. Bu tür usul hukuku dallarında ilgili kamu yönetimi biriminin kendisine yasa ile verilen yetkiyi nasıl kullanacağı, bu yetki kullanılarak hangi idari işlemlerin hazırlanması, yapılması veya yürürlüğe konulması usulleri düzenlenir. Vergi yasalarının uygulanması amacıyla tarhtan tahsile kadar olan vergilendirme süreci içerisinde vergi idaresi tarafından çeşitli idari işlemler ve eylemler yapılması suretiyle vergilendirme yetkisinin kullanılmasına dair şeklî ve usulî kuralları inceleyen vergi usul hukuku, bu niteliği itibari ile şeklî bir vergi hukuku ve ikinci anlamı ile bir usul hukuku dalıdır. Vergilendirme işlemlerinden kaynaklı vergi uyuşmazlıklarının yargı organları tarafından görülüp çözüme kavuşturulması usullerine dair kurallar vergi yargılama hukuku olarak adlandırılır. Vergi yargılama hukuku şeklî vergi hukukunun alt dallarından bir diğeri olarak nitelendirilir. Vergi yargılama hukuku ilk anlamı ile bir usul hukukudur. Şeklî vergi hukukunun bir başka alt dalı, vergi alacağının cebren takip ve tahsili usulleri ile bu tür kamu alacaklarının güvence altına alınmasını sağlayan tedbirleri düzenleyen kurallardan oluşan vergi icra hukukudur.

Şeklî Vergi Hukukunun Bir Dalı Olarak Vergi Usul Hukukunun Tanımı, Düzenleme Alanı, Niteliği ve Özellikleri

Vergi usul hukuku, vergi idaresi tarafından vergilendirme işlemleri yapılırken yahut mükellefler tarafından kendilerine yüklenmiş ödev ve yükümlülükler ifa edilirken veya haklar kullanılırken uyulması gerekli usul ve şekle dair kurallar bütünüdür. Vergi yargılama hukuku ise, vergi uyuşmazlıklarının vergi yargı organları tarafından çözüme bağlanmasına ilişkin kurallardan oluşur. Vergi Usul Kanunu bir giriş kitabının ardından beş kitaptan oluşmaktadır. Birinci kitap vergilendirme, ikinci kitap yükümlünün ödevleri, üçüncü kitap değerlendirme, dördüncü kitap ceza hükümleri, beşinci kitap vergi davaları başlığını taşır. Vergi Usul Kanununda vergilendirme sürecini oluşturan çeşitli aşama ve işlemler, vergi hukukunda süreler, vergi denetimi kapsamındaki ön işlemler, yükümlülerin vergi ödevlerinin yerine getirilme biçim ve yöntemleri ile vergi uyuşmazlıklarının yargı yoluna başvurulmaksızın taraflar arasında barışçıl yollardan çözümü gibi vergi usul hukukuna dair temel bazı konular ayrıntılı biçimde düzenlenmiştir. Vergi usul hukuku vergi borcu ilişkisinde tarafların karşılıklı hak ve yetkilerinin kullanılması ile ödev ve yükümlülüklerinin yerine getirilmesine dair hususları düzenleyen şeklî vergi hukukunun bir dalıdır. Vergi usul hukuku vergi idaresinin sahip olduğu vergi yasalarını vergilendirme işlemleri yapmak suretiyle uygulama yetkisinin kullanılış biçim ve usullerini düzenler. Bu bağlamda vergi usul hukuku ile idare hukuk benzerlik gösterir. Vergi usul hukukuna ilişkin hükümlerin bir çoğu emredici hukuk kuralı niteliğindedir. Vergi idaresi hukuk devleti ilkesinin yasal idare gereği doğrultusunda yasalara uygun işlem tesis etmek ve eylemde bulunmak zorunluluğu altındadır. Bu yüzden vergi usul hukukunda yükümlünün güveninin korunması ilkesi ve vergi idaresinin dürüstlük kuralına uyması gereği özel bir önem arz eder. Hukuka bağlı ve saygılı bir kamu yönetimi birimi olarak vergi idaresinin işlemleri ve eylemlerinde yasalara uygunluğun yanında adalet ve hakkaniyete uygunluk ile ölçülülük gereklerinin de bir arada gözetilmesi gerekir. Vergi usul hukukunun özellikleri şöyle sıralanabilir :katı bir yasal gereği, şekilci formel bir yaklaşım, emredici normların çokluğu, idarenin kural olarak bağlı yetkiye sahip olması, hukuk devleti ilkesi ile yasal idare gereklerine riayet zorunluluğu.