Ünite 2: Veteriner Hekimliği Yardımcı Sağlık Hizmetlerinde Etik

Etik ve Deontoloji

Eski Yunanca kökenli, felsefenin bir kolu olan etik, günümüzde insan tutum ve davranışlarının iyi (doğru) ya da kötü (yanlış) yönden değerlendirilmesidir. 1952 yılı Nobel Barış Ödülü sahibi Albert Schweitzer, etiği “ iyi bir davranışı sergileme konusunda duyduğumuz kaygılara verdiğimiz isim, sadece kendi iyiliğimiz-mutluluğumuz için değil, yaşayan her şeye karşı hissettiğimiz sorumluluk ” olarak tanımlamıştır.

Eski Yunancada “gereklilik, zorunluluk” anlamına gelen “deon-deontos” sözcüğü ile “bilim, bilgi” anlamındaki “logy” sözcüklerinden oluşan ve “ahlaki zorunluluk ya da görevlerin bilimi”ni ifade eden bir terim olan deontoloji, Türkçede “yükümlülükler bilgisi” olarak kullanılmaktadır

Etik ve deontoloji terimlerinin birbirinin yerine, bazen de bir arada kullanılmalarına karşın aralarında bazı farklar vardır. Deontoloji, uyulması gerekli standartların tümünü içeren bir anlam taşır ve bu kurallar bütününü tartışmaya açık olmaksızın “ normatif bilgi” olarak aktarır. Etik ise ahlakın temelini sorgulayan ve “iyi” kavramının ne olduğunu araştıran zihin çabasına verilen addır.

Etiğin Kısa Tarihçesi

İlk Çağ döneminde etik anlayışın “akıl”ın kaynaklık ettiği “teleolojik”( Erekbilim, amaçbilim, her şeyin temelinde bir ereksellik/ amaçsallık olduğunu, evren ve yasamın amaç-araç ilişkisi üzerine kurulduğunu, evrende bir başlangıç tasarımın ve sonul amacın olduğunu savunan görüş.) yapıda olduğu insan yaşamının iyi ve erdemli olmayı amaçladığı varsayılmıştır.

Orta Çağ döneminde felsefenin önemli düzeyde dinin etkisi altında kaldığı belirtilmektedir. İnsanın bir yaratıcı tarafından yaratıldığı bilinciyle eylemlerini iyi-doğru(luk) ile gerçekleştirmesi gerektiğini savunan Thomas Aquinas, “sonsuz saadet” kuramını ortaya atmıştır. Bu dönemde teolojik(Tanrıbilim, din bilim. Felsefe, tarih ve doğaüstüne dayanan görüşler aracılığıyla Tanrı, inanç ve din kavramlarını irdeleyen; dinsel inanç, davranış ve deneyimleri akla dayalı olarak açıklayıp temellendirmeyi ve yapılandırmayı amaçlayan bilim dalı.) bir yapının olduğu görülmektedir.

Modern Çağ’da insan eylemlerinin temelinde faydanın olduğu “faydacılık” etiğinin öne çıktığı belirtilmektedir. Bu bağlamda etik kabul edilen eylem, en fazla fayda sağlayan-en az zarara neden olan eylemdir.

Etik İle İlgili Diğer Konular

Ahlak kavramı “hulk” sözcüğünün çoğulu olup, huy, mizaç, yaratılış anlamında kullanılmaktadır. Ahlak, iyi ve doğruyu gösterip bunun yapılmasını istediği gibi, kötü ve yanlısı da öğreterek bundan sakınılmasını, uzak durulmasını isteyerek bireyler üzerinde etki oluşturmak ister. Bu etkiler;

1. Bireylerde görev ve sorumluluk duygularını geliştirme
2. Hak ve adalet duygularını geliştirerek haksızlık ve zulümden uzaklaştırma
3. Kötü ve faydasız olanı bıraktırarak iyi/iyilik duygusunu yüceltme
4. Bireyde hoşgörü ve yardımseverlik duygusunu geliştirme
5. Bireylerin işlerinde doğru olmalarını, haksız kazanca yönelmelerini engelleme
6. İnanç boyutuyla, Allah’tan korkarak bireyi kötü eylemlerden uzaklaştırma
7. İyi eylemlerde bulunmaya sevk etme şeklinde sıralanabilir.

Değer kavramı “karşımızdaki obje ve kavramlar arasından bir kısmına gösterdiğimiz önem ya da yüklediğimiz anlam” olarak tanımlanabilir. Etik değer açısından bakıldığında insan tutum ve davranışlarına iyi ya da kötü yönden yüklediğimiz değer anlaşılır. Dürüstlük, saygılılık, güven, sevgi ve saygı birer etik değer olarak kabul edilmektedir.

Prof. Dr. Aşkın Yaşar, muhataba göre veteriner hekimliği hizmetlerine ilişkin farklı etik değerler bulunduğunu ifade etmiştir. Bu etik değerlerin önemli bir bölümünün yardımcı sağlık personeli ile de ilgili olduğu söylenebilir. Bunlar;

Meslek sahibine yönelik,

• Yeterlilik (teorik ve pratik)
• Bireysel başarı-bireysel başarıyı artırma
• Ekonomik kazanç-ekonomik kazancı artırma
• Kabul görme
• Hayvan(hasta)lara yönelik,
• Hayvana şefkatli yaklaşım
• Hayvanların çıkarını koruma
• Ağrı ve acının giderilmesi
• Hastanın sağlığına kavuşturulması
• Hastanın hayatını koruma şeklinde sıralanabilir.

Veteriner hekimliği hizmetlerinde ve veteriner hekimliği alanındaki her türlü araştırma ve eğitim sırasında yaşanan ahlaki değer sorunları, ikilemler veteriner hekimliği etiğinin konusunu oluşturmaktadır.

Veteriner hekimliği hizmetlerini yürüten veteriner hekim ve yardımcı sağlık personelinin karşı karşıya olduğu mesleki etik boyut ile mesleklerinin bir gereği olarak onların dolaylı şekilde etkide bulunacakları hayvan kullanımının etik boyutu şeklinde iki önemli etik mevcuttur.

Hayvanların değer_ konusunda insanın amacına göre değerlendirilmesi etik alanında “insan merkezli yaklaşım (antroposentrik)” olarak bilinmektedir. Ancak bu değerlendirmeye rağmen insan-hayvan etkileşiminde bilgi sahipliği ve değişiminin önemli olduğu; bilgiyi kullananların, toplumun değerlerinin oluşmasında ve değişmesinde önemli bir role sahip olduğu; toplum kaygılarının artması ve hayvan hakları hareketinin gelişmesiyle beraber “canlı merkezli (biyosentrik)” yaklaşıma bir (zorunlu) yönelme olduğu bildirilmiştir.

Kuram, Türk Dil Kurumu tarafından “Uygulamalardan bağımsız olarak ele alınan soyut bilgi”, “Belirli bir konuda düşüncelerin, görüşlerin bütünü” ve “Sistemli bir biçimde düzenlenmiş birçok olayı açıklayan ve bir bilime temel olan kurallar, yasalar bütünü, nazariye, teori” şeklinde tanımlanmaktadır.

Etik Kod ve İlkeler

Etik kod, belirli bir grup, meslek, kurum gibi bireyler topluluğunda temel değerler dikkate alınarak bireylerin nasıl davranacağı ve karar vereceklerini gösteren davranış kuralları ve standartlar bütünüdür. Ya da “ödev, hak ve erdemli davranışların neler olduğunu belirleyen yazılı metinler”dir. Sorumlu bireyin özünde erdem sahibi olması gereklidir.

Veteriner hekimliği uygulamalarında bireylerin (veteriner hekim ve yardımcı sağlık personeli) uymak ve uygulamak zorunda oldukları davranışlar, veteriner hekimliğinde etik kod olarak ifade edilebilir. Yazılı olarak meslek örgütü tarafından oluşturulan etik kod metinler, resmî nitelik taşır. Prof.Dr. Tamay Başağaç Gül, veteriner hekimliğinde etik kodların temel işlevlerinin,

• Meslek ideallerinin mesleğin bireyleri ile toplum arasında paylaşılmasını sağlamak,
• Meslek etiğine uygun davranışlara rehberlik etmek,
• Meslekte istenmeyen davranışların giderilmesi amacıyla uygun kabul edilebilir standartları geliştirmek olarak sıralanabileceğini bildirmektedir.

Veteriner hekimliği uygulamaları açısından rehber olan bazı etik kod metinler arasında “veteriner hekim andı”, “hayvan hakları evrensel bildirgesi” ile “veteriner hekimliği deontoloji yönetmeliği” sayılabilir.

Sağlık hizmetleri alanında olduğu gibi veteriner hekimliği hizmetlerinde de, etik etkinliği içerisinde çok sayıda ilkeden söz edilmektedir. Her zaman tam karşılığı olmasa da, veteriner hekimliği hizmetlerinde aşağıdaki ilkelerin varlığından söz etmek mümkündür. Bu ilkelerden ilk dördü temel etik ilkeler olarak kabul görmektedir.

• Özerklik (özerkliğe saygı) ilkesi
• Yararlılık (yarar sağlama) ilkesi
• Zarar vermeme ilkesi
• Adalet ilkesi
• Kötü davranmama ilkesi
• Aydınlatılmış onam ilkesi
• Gizliliğe saygı ilkesi
• Sadakat ilkesi
• Özgürlük ilkesi
• Doğruluk ilkesi
• Sözünde durma
• Gerçeği söyleme
• Sır saklama
• Eşitlik

Etik Karar Verme Süreci

Karşılaşılan bir durum ile ilgili değerlendirme yapabilmek için, bununla ilgili bilgilere ihtiyaç vardır. Bir mesleğin uygulanması sırasında karşılaşılan sorunların çözümünde öncelikli nokta iyi bir teorik ve pratik bilgiye sahip olmaktır. Meslek uygulamaları sırasında karşılaşılan sorun, okyanusta ilerleyen bir geminin karşılaştığı buz dağına benzetilebilir. Bakış açısı ne kadar geniş olursa sorunu doğru şekilde tespit etmek, soruna çözüm aramak ve doğru karar vermek o oranda mümkün olacaktır. Bireyin ayrıca sabırlılık, dürüstlük, uzağı görebilme, iyi gözlem yapabilme gibi niteliklere sahip olması da sorunlara doğru yaklaşım ve çözüm için gerekli sayılmaktadır.

Etik karar verme, etik duyarlılığın gelişimine ve ahlaki kategorilerde düşünme yetisine bağımlıdır. Etik karar verebilme yetisi, profesyonel meslek uygulamasına ulaşmada önemli oranda katkıda bulunur. Sağlık çalışanı etik kararlar verebilir ve onları meslek pratiğinde yaşama geçirebilir. Etik karar verme aşağıdaki düşünceleri kapsar: “Kararı kim vermelidir, var olan seçenekler; tüm seçeneklerin iyi ve kötü sonuçları, kurallar, zorluk ve doğru seçilen değerler ve hedeflenen amaçlar veya sonuçlar.” Karar vermede meslek sahibi sistematik ve objektif metodu kullanarak bu elemanların tümüne gereksinim duyar. Etik karar verme modelleri bu amacı gerçekleştirmede yardımcı olur.

Etik karar vermenin çeşitli modelleri vardır. Modellerin tümü etik ikilemin tamamıyla anlaşılmaya başlandığı ve seçeneklerin uygulanmasının değerlendirilmesi ile sonuçlandığı adımları içerir. Resnik, etik bir sorunla karşılaşan bireyin en iyi kararı verebilmesi için duruma göre (yasal, etik veya ahlaki standartlar gibi) çeşitli standartları dikkate alarak aşağıdaki gibi bir dizi adım izlemesi gerektiğini bildirmektedir.

• Sorunu bulma
• Bilgi toplama
• Farklı seçenekleri gözden geçirme
• Seçenekleri değerlendirme
• Karar verme
• Harekete geçme

EKVS farklı basamaklarla ifade edilebilir. Veteriner hekimliği uygulamalarında karşılaşılan bir sorunun çözümü aşağıda verilen sınırlandırmaların her birinde ayrı ayrı yapılabileceği gibi, yalnız birinde de gerçekleştirilebilir. Etik sorunun özelliğine göre uygun ve pratik olan sistem tercih edilebilir.

• Etik sorunun belirlenmesi
• Hasta (sorumluluk) sahibinin istekleri
• Karar seçeneklerinin belirlenmesi ve seçimi
• Etik kararın haklılığı

EKVS’de en önemli aşamalar; etik bir sorun olduğunun, seçeneklerin neler olduğunun ve ne gibi olasılıkların bulunduğunun saptanmasıdır. Doğru bir sonuca ulaşabilmenin önemli noktalarından bir diğeri de, yasaların yanı sıra etik ilkelerin de iyi bilinmesidir. Çözüme ulaşılırken etik ilkelere göre uygun ve doğru hareketin seçilmesi gerekir. Etik sorunları doğru bir şekilde çözebilmek için öğrenci ve meslek bireylerinin mümkün olduğu kadar çok etik vaka (olay) örneği incelemeleri yararlı olacaktır. Etik karar verme bir süreçtir. Süreci kolaylaştırmak için meslek mensupları, etik kurullar ile işbirliği yapmalı ve etik kurulların tüm kaynaklarını kullanmalıdır.

Günlük yaşantımızda olduğu gibi mesleki uygulamalar sırasında da, gerek insanlar gerekse hayvanlara yönelik etkileşim ve ilişkilerimizde ikilemler/sorunlar ile karşılaşırız. Bu ikilem ve sorunların çözümü için başvurulacak bilgi_ veya kaynaklar önemlidir. Toplum içerisindeki bireyin yaşadığı toplum ile uyumunu sağlayan yasalar, yazılı olmayan adab-ı muaşeret (görgü/ahlak) kuralları gibi meslek içerisinde hem meslek içi bireylerin hem de hizmetlerin yürütülmesi ile ilgili diğer bireylerle [veteriner hekimliği hizmetlerine özgü olarak hasta (hayvan) ile de] ilişkilerde öncelikle yasaların, etik ilke ve kuramların bilinmesi ve bunlara uyulması gereklidir.

Eylemlerimizde iyi ve doğru arayışına bizi yönlendiren ve bu konudaki çelişkilere çözüm üretme etkinliği olarak da görebileceğimiz etik, her ne kadar “iki ucu açık” bir kavram olarak görünse de, evrensel niteliği meslek içerisinde yasal zemin bulabilmektedir. Bu zeminin mesleğe kazandırılması, meslek üyelerinin mesleğin teori ve pratiğini özümsemesinin yanı sıra meslek etiği ilkelerini benimsemeleri ile mümkün görünmektedir. Veteriner hekimliği hizmetlerini diğer sağlık hizmetlerinden ayıran hasta (hayvan) faktörü, etik ilişkilere artı bir zorluk katsa da yetki, görev ve sorumluluk çerçevesinde yürütülecek bu hizmetler mevcut sorunların yanı sıra yeni oluşan sorunlara da çözüm bulabilecektir. Yardımcı sağlık personeli için yasa ve yönetmeliklerde yapılan görev ve yetki tanımı, sahadaki yanlış uygulamalara mümkün olduğunca engel olacak niteliğe sahiptir. Son tahlilde genel olarak günlük yaşantıda olduğu gibi mesleki uygulamalarda da kişi, (doğru) et(t)iği ile varlık bulur ve örnek olup değer kazanır.