Ünite 10: Mantarlar ve Mayalar

Giriş

Bu ünitede, dermatofitlerin, sistematik mantarların ve patojenik mayaların özellikleri, epidemiyolojisi ve laboratuvar tanısı açıklanmaktadır.

Dermatofitler

Hayvanların ve insanların deri, saç, kıl, tüy ve tırnaklarının keratinize kısımlarında hastalığa neden olan küf mantarlarına dermatofit denilmektedir. Dermatofitlerin oluşturdukları hastalıklara ise dermatofitoz denir. İnsan ve hayvan patojenleri olan mikrosporum ve trikofiton, insan patojeni olan epidermofiton, dermatofitozu oluşturulmaktadır.

Mikrosporum genusunda 15 tür bulunmaktadır. Hayvanlardaki en önemli patojenik türler şunlardır:

• Microsporum canis,

• Microsporum gypseum,

• Microsporum nanum

Mikrosporum türleri aşağıdaki durumlarda ve aerobik koşullar ile oda ısısında (25°C) 10 günde üremektedir:

• Sabouraud dekstroz agar (SDA)

• Kloramfenikol + siklohekzimid ilaveli SDA

• Maya ekstraktı + kloramfenikol + siklohekzimid ilaveli Emmons’ SDA

Besiyerlerinde türe özgü koloniler oluşturur ve kolonilerin özellikleri çeşitli faktörlere (suş farklılığı, besiyeri özelliği, inkubasyon süresi, pasaj vs.) göre değişebilmektedir. Belirli bir kaynaktan üretilerek elde edilen ve bütün özellikleri belirlenmiş olan saf mikroorganizma topluluğuna suş denilmektedir.

Microsporum canis; yuvarlak şekilli, ortası beyaz, kenarları sarı-deve tüyü renkli ve 35-50 mm çapında koloniler (arka yüzü sarımsı-turuncu sonra kahverengi renktedir) oluşturur.

Microsporum gypseum; yuvarlak şekilli yassı, bazen granüllü, kenarları girintili çıkıntılı, ortası krem, deve tüyü, daha sonra tarçın renginde ve 25-50 mm çapında koloniler oluşturur. Kolonin arka yüzü bazı suşlarda kırmızımsı olmak üzere solgun sarı-taba renktedir.

Microsporum nanum; yuvarlak, kenarları tüylü, üzeri ince granüllü, kadife gibi, yassı veya ince çizgili bir görünümde önceleri beyaz, sonraları krem-taba renkte ve 20-35 mm çapında koloniler (arka yüzü kırmızımsı kahverengi renktedir) oluşturur.

M. canis, M. gypseum ve M. nanum dünyada yaygın olarak görülmektedir. M. Canis; köpek, kedi, bazen at, nadiren tavşanlarda, M. Gypseum; köpek, at, bazen kedilerde, M. Nanum; domuzlarda dermatofitozise neden olmaktadır. M. gypseum ve M. nanum nadir olarak insanlara bulaşır. İnsanlar hastalığı genellikle kedi veya köpeklerden alırlar. İnfeksiyonun kaynağı genellikle kedilerdir. M. gypseum ve M. nanum geofilik dermatofitlerdir. Bu dermatofitler toprakta fazlaca bulunurlar ayrıca insan ve hayvanlar infeksiyonu buradan alırlar.

Mikrosporum laboratuvar tanısı için incelenen materyaller (özellikle köpek ve kedilere ait olanlar), lezyonlu bölgenin kenarlarından alınan deri kazıntıları ve kıllardan oluşmaktadır. Bu materyaller, Wood lambası ile floresans yönünden incelenir. M. canis ve M. distortum ile infekte kıllar parlak floresans verir. Doğrudan mikroskobik inceleme için değişik solüsyonlar (% 10-20 KOH veya % 20 KOH + %36 dimetil sulfoksid) ile preparatlar hazırlanır. Preparatlar Mikrosporum türlerinin mikroskobik özellikleri yönünden incelenir.

Trikofiton genusunda 21 tür bulunmaktadır. Hayvanlardaki en önemli patojenik türler şu şekildedir:

• Trichophyton verrucosum,

• Trichophyton mentagrophytes,

• Trichophyton equinum,

• Trichophyton gallinae.

Trikofiton türleri antibiyotiksiz veya antibiyotikli SDA da üretilmekte fakat bazı türlerin üretilebilmesi için özel üretme faktörlerinin ilavesi gereklidir. Besiyerlerinde türe özgü koloniler oluştururlar. Kolonilerin özellikleri birtakım faktörlere (suş farklılığı, besiyeri özelliği, inkubasyon süresi, pasaj vs.) göre değişebilmektedir.

Trichophyton verrucosum; yavaş gelişen, ortası kabarık, çok kıvrımlı, kadifemsi, önceleri beyaz, sonraları gri veya sarı renkte ve 5-15 mm çapında koloniler (arka yüzü genelde deve tüyü renktedir) oluşturur.

Trichophyton mentagrophytes; yuvarlak, yassı, granüllü ve bazen kadifemsi krem, deve tüyü, taba renkte ve 30-40 mm çapında koloniler ( arka yüzü deve tüyü, taba, koyu kahve renktedir) oluşturur.

Trichophyton equinum; önce beyaz ve tüysü, sonra deve tüyü renkte ve 15-35 mm çapında koloniler oluşturur. Bazı suşlar kadifemsi, ince granüllü veya yassı koloniler oluştururlar. Kolonilerin arka yüzü sarı, koyu kırmızı, kahverengi renktedir.

Trichophyton gallinae; önceleri düz, yuvarlak, ve beyaz daha sonra gül pembesi, kırmızı renkte ve 10-25 mm çapında koloniler oluşturur. Kolonilerin arka yüzü gül pembesi, karmin ve koyu kan rengindedir.

T. verrucosum, T. equinum, T. mentagrophytes, T. gallinae dünyada yaygın olarak görülmektedir. T. verrucosum sığırlarda, nadiren koyun, at, eşek, köpeklerde, T. equinum atlarda, nadiren köpeklerde, T. mentagrophytes köpek ve rodentlerde bazen kedi, at, sığır, nadiren domuzlarda, T. gallinae tavuk ve hindilerde, nadiren yabani kuşlar ve köpeklerde dermatofitoza neden olmaktadır.

Trikofiton türleri zoonotik özellik gösterirler. Hastalık daha ziyade kış aylarında ortaya çıkmaktadır. İnfeksiyon doğrudan ya da dolaylı yollarla bulaşmaktadır. İnsanlarda infeksiyon hasta insandan veya hayvanlar aracılığıyla olmaktadır.

Trikofiton laboratuvar tanısı için incelenen materyaller, lezyonlu bölgenin kenarlarından alınan deri kazıntıları ve kıllardan oluşmaktadır. Doğrudan mikroskobik inceleme için çeşitli solüsyonlar (% 10-20 KOH veya % 20 KOH + %36 DMSO ve/veya LFPM) ile preparatlar hazırlanır. Preparatlar Trikofiton türlerinin mikroskopik özellikleri yönünden incelenir.

Sistematik Mantarlar

Aspergillus türleri SDA veya kloramfenikol ilaveli SDA da, aerobik ortamda 37°C de 2-5 günde ürerler. Bunlar siklohekzimide duyarlıdır. A. fumigatus termotolerant özellik göstermektedir. 20°C-50°C arasında üreyebilir. A. fumigatus besiyerlerinde başlangıçta tüysü beyaz, sonraları dar beyaz periferli kadifemsi veya granüler, mavimsi yeşil renkte koloniler oluşturur. Hazırlanan prearatların mikroskobik incelemesinde septumlu hifalara (3-6 µm) ve taban hücrelerinin birinden çıkan konidioforlara rastlanır.

Çoğu zararsız saprofitler olan Aspergillus’un 190’dan fazla türü tanımlanmıştır. Fakat az bir kısmı hayvanlardaki ve insanlardaki oportunistik infeksiyonlar ile ilişkilidir. Aspergillus türleri kanatlılarda, pnömoni, hava kesesi yangısı, generalize aspergilloz, atlarda nasal granuloma, keratitis, intestinal aspergilloz, sığırlarda abort, pnömoni, mastitis, intestinal aspergilloz, köpeklerde nasal aspergilloz, otitis eksterna, generalize aspergilloz, kedilerde sistemik aspergilloz’a neden olmaktadır.

Aspergillus türleri sık karşılaşılan laboratuvar kontaminantıdır ve doğada sık görülmektedir. Aspergillus infeksiyonlarına en fazla genç kanatlılarda, daha az olarak da sığır, koyun, keçi, at, domuz, kedi, köpek vs. hayvanlarda rastlanmıştır. İnfeksiyon hayvandan hayvana veya hayvandan insana bulaşmaz.

Aspergillus laboratuvar tanısı için incelenen materyaller, lezyonlu doku ve organ parçaları, atılmış fötus, kotiledon, uterus akıntısı, serum vb. oluşmaktadır. Değişik solüsyonlar (materyallerden %10 KOH veya LFPM) ile preparatlar hazırlanır ve A. fumigatus’un mikroskopik özellikleri yönünden incelenir.

Blastomices dermatitidis aerobik ortam ile oda ısısında (25°C) aşağıdaki durumlarda 2-4 haftada ürer:

• SDA,

• Kloramfenikol (siklohekzimide duyarlı) ilaveli SDA da ve 37°C de %5 kan + %1 sistein ilaveli Beyin kalp infuzyon agar (Brain heart infusion agar BHIA),

• %5 kan + %1 sistein + kloramfenikol ilaveli BHIA.

B. dermatitidis dimorfik özellik göstermektedir. Köpekler ve insanlarda primer olarak akciğerlerde sekonder olarak deri ve diğer organlarda lezyonlara neden olur. Diğer hayvanlarda infeksiyon nadirdir.

B. dermatitidis özellikle nemli topraklarda, ağaçlık alanlarda olmak üzere dünyada yaygın olarak görülmektedir. İnfeksiyon en fazla köpeklerde, nadiren atlarda rastlanmaktadır. İnfeksiyon bir hayvandan diğerine veya insana bulaşmaz.

Histoplazma capsulatum aerobik ortam ile oda ısısında (25°C) aşağıdaki durumlarda 2-4 haftada ürer.

• SDA,

• Kloramfenikol + siklohekzimid ilaveli SDA da ve 37°C de %5 kan + %1 sistein ilaveli BHIA,

• %5 kan + %1 sistein + kloramfenikol+ siklohekzimid ilaveli BHIA.

H. capsulatum dimorfik özellik gösterir. H. capsulatum köpekler, kediler ve insanlarda primer olarak akciğerlerde sekonder olarak barsaklarda lezyonlara neden olur. Diğer hayvanlarda infeksiyon nadirdir. H. capsulatum bazı bölgelerde yerleşiktir ve endemik hastalık oluşturur. Toprakta, özellikle yarasaların ve kuşların dışkısını içeren topraklarda yoğun konsantrasyonda bulunmaktadır. İnfeksiyon köpeklerde yaygındır. Ayrıca kedi, at, koyun ve domuzlarda bazen görülmektedir. İnfeksiyon, genellikle solunum ile daha az sıklıkla sindirim yolu ile bulaşır.

Coccidioides immitis aerobik ortamda ve oda ısısında (25°C) SDA veya kloramfenikol + siklohekzimid ilaveli SDA da 3-5 günde, 37°C de % 5 kanlı BHIA veya %5 kan + kloramfenikol + siklohekzimid ilaveli BHIA da 1-2 günde ürer. C.immitis köpeklerde ve insanlarda primer olarak akciğerlerde sekonder olarak kemik ve diğer organlarda lezyonlara neden olur. Diğer hayvanlarda subklinik infeksiyonlar oluşturur.

C. immitis sporları toprakta yaygın olarak görülmektedir. İnfeksiyon genelde köpek, sığır, at, kedi, domuz ve koyunlarda görülür. İnfeksiyon hayvandan hayvana veya insana bulaşmaz.

Patojenik Mayalar

Candida (Kandida) albicans, aerobik ortamda 37°C de kanlı agar veya SDA ve kloramfenikol ilaveli SDA da 1-5 günde ürer. C. albicans genellikle kirli beyaz veya krem rengi mukoid ve üzerleri düzgün oldukça konveks, sonraları kırışık tipik olarak mayamsı kokulu 2-4 mm çapında koloniler oluşturur. 200’den fazla tür bulunan Kandida içerisinde hastalık oluşturabilen en önemli tür C. albicans’dır. C. albicans dünyada yaygın dağılımlıdır. Hastalıkların oluşmasında predispoze faktörler önemlidir. Gençler infeksiyona daha duyarlıdır.

Cryptococcus (Kriptokokkus) neoformans aerobik ortamda 37°C’de SDA veya kloramfenikol ilaveli SDA da 1-2 haftada ürer. C. neoformans önceleri beyaz düzgün, nemli, parlak ve daha sonra krem-kahverengi renkte çok mukoid koloniler oluşturur. Kriptokokkusun 37 türü vardır. Sadece C. neoformans hayvanlar ve insanlar için patojeniktir. Genellikle hayvanlarda ve insanlarda infeksiyonlara sebep olurlar. İnsanlarda infeksiyon akciğerler ve merkezi sinir sistemi ile ilişkilidir.

Malassezia pachydermatis zorunlu lipofilik olmayan ancak yağlı ortamda daha iyi üreyen genusun tek türüdür. SDA veya kloramfenikol ilaveli SDA da aerobik ortamda 37°C de 3-4 günde ürer. Küçük, düzgün yüzeyli, mat ve krem renkli koloniler oluşturur. M. pachydermatis genellikle köpeklerde otitis eksterna ve dermatitis oluşturmaktadır. Kediler infeksiyona daha az duyarlıdır. İnsanlarda nadiren sepsise neden olur.