Ünite 5: Sosyal Medya Okuryazarlığı

Giriş

Bilgi ve iletişim teknolojileri, özellikle İnternet’in gelişmesi ile günlük yaşamın vazgeçilmez bir parçası olmaya başlayan sosyal medya, insanlar arasındaki ilişkileri olduğu kadar, bireyleri, var oldukları toplumları algılama biçimlerini de değiştirmiştir. Sosyal medya; sürekli kendini yenilemesi, çoklu kullanıma açık olması, sanal ortamlarda paylaşımlara imkân tanıması vb. açılardan çok popüler olan bir iletişim ortamıdır. bu bölümünde sosyal medya ve okuryazarlığının ne olduğu, sosyal medyanın tarihsel gelişimi, avantaj ve dezavantajları üzerinde durulmuştur.

Sosyal Medya Kavramı

Bilgisayar ve elektronik cihazlardan rahatlıkla ulaşabilen sosyal medya içerikleri, gündelik hayatın vazgeçilmezlerinden biri hâline gelmiştir. Sosyal medya; insanların birbirleriyle iletişim kurmak, etkileşime girmek ve paylaşımda bulunmak için kullandığı mobil ve web tabanlı iletişim araçları bütünü olarak tanımlanabilir. Sosyal medya, akıllı telefonlarda ve tablet bilgisayarlarda web tabanlı ve mobil teknolojileri kullanarak bireylerin, toplulukların ve kuruluşların, kullanıcı tarafından oluşturulan içeriği veya çevrim içi yayınlanan önceden hazırlanmış içeriği paylaşması, birlikte yaratması, tartışması ve değiştirmesi için yüksek etkileşimli platformlar oluşturması için kullanır.

Sosyal medyayı aşağıdaki özellikleri barındıran çevrim içi medyanın yeni bir türü olarak algılamak gerekir (Mayfield, 2008).

• Katılımcılık
• Açıklık
• Konuşma
• Topluluk
• Bağlantılılık

Sosyal Medya Okuryazarlığı: İnternet okuryazarlığı ve dijital okuryazarlık dâhil olmak üzere medya okuryazarlığına ait birçok kavramsallaştırma mevcuttur. Ancak sosyal medya İnternet tabanlı uygulamalar olup diğer kavramsallaştırmalar sosyal medya için sınırlı veya uygun değildir. Medya ve İnternet okuryazarlığı kavramı temel olarak çevrim içi bilginin analizi ve değerlendirmesine odaklanırken, sosyal medya yeterlilikleri medya içeriğinin üretilmesi, işlenmesi, oluşturulması, iletişim ve iş birliği üzerine odaklanmaktadır. Dolayısıyla sosyal medyayı kullanmak, kullanıcının daha fazla eylem ve girişimde bulunmasını gerektirir.

Sosyal medya, kullanıcının iletişim kurmasına imkân sunan, kendi içeriğini üretmesine ve paylaşmasına olanak sağlayan uygulamalardır. Birçok bilgi ki bu bilgi güvenilir de olmayabilir herkes tarafından çevrim içi ortamlara sosyal medya aracılığı ile konulabilir. Dolayısıyla bu içerikle başa çıkabilmek için yeterliliklere büyük önem verilmesi gerekmektedir. Bu konu ile ilgili alanyazın incelendiğinde, sosyal medya okuryazarlığının üç¸ boyutu öne çıkmaktadır. Bunlar; sosyal medya erişimi, sosyal medya yeterlilikleri ve sosyal medya kullanımıdır. Bunlar sosyal medya erişimi, sosyal medya yeterlilikleri ve sosyal medya kullanımı olarak sıralanabilir.

Sosyal Medya Araçlarının Tarihsel Gelişimi: Sosyal medya araçlarının gelişimi çok yakın zamana dayanmakta olup günümüzde pek çok kişi tarafından etkili olarak kullanılmaktadır. 1995 yılının başında web günlüğünün ortaya çıkışı ile birlikte, dünyanın en çok kullanılan anlık mesajlaşma programlarından biri olan ICQ yaygınlaşmaya başlamıştır. 1997 yılında ilk sosyal medya sitesi olarak kabul edilen “Six Degrees” web sitesi adını Altı Derece Uzak teorisinden etkilenerek almış ve 2001 yılına kadar devam etmiştir. Daha sonra Myspace uygulaması 2003 yılı başlarında profil oluşturmak ve arkadaş edinmek için popüler hale gelmiştir. İş dünyasındaki kişilerin diğer kişilerle iletişim kurmasını ve bilgi alışverişi yapmasını amaçlayan profesyonel sosyal paylaşım platformu olan Linkedin aynı dönemde hizmete giren bir başka sosyal ağ web sitesidir. 2004 yılında Mark Zuckerberg tarafından kurulan “Facebook” ise günümüzde sosyal medya sitelerinin bir numarası olarak kabul edilmektedir. 2005 yılında n kurulan “YouTube” sosyal medya araçlarına farklı bir boyut kazandırmış, bireylerin kendi içeriklerini, videolarını yükleyebileceği video barındırma ortamı olarak hizmet vermeye başlamıştır. 2006 yılında ise “Twitter” adı verilen ve 140 karakterlik metinler yazmaya imkân veren bir sosyal ağ ve mikroblog sitesi geliştirilmiştir. İnsanların gezdikleri, gördükleri ve bulundukları konumu paylaşmaları amacıyla geliştirilen daha sonraları iki ayrı platforma bölünen “Foursquare” ise 2009 yılında kurulmuştur. Sosyal medya ortamında ücretsiz fotoğraf ve video paylaşımına imkân sunan “Instagram” 2010 yılında hizmet vermeye başlamıştır.

Sosyal Medya Kullanımının Avantajları:

• Sosyal medya ortamları, geleneksel medya-nın yetersiz kaldığı, işlevsizleştiği anlarda alternatif medya olarak kendisini gösterebilmektedir.
• Sosyal medya sayesinde, sosyal medya uzmanı, içerik yöneticisi, topluluk yöneticisi gibi onlarca yeni iş tanımı oluşmuş birçok kişiye istihdam sağlanmıştır.
• Sosyal medya anlık bilgi akışına yeni bir boyut kazandırmış, her yeni gelişmeden çok daha hızlı haberdar olabilmek mümkün hâle gelmiştir.
• Sosyal medya, sosyal tabakalar arasındaki sınırları kaldırmıştır. Örneğin yaşadığı bölgede elektrik kesintisi yaşayan bir kişi, ilgili bakana dahi “Tweet” atarak sesini duyurabilir hâle gelmiştir. Böylece pek çok insan hayatı boyunca çeşitli nedenlerle karşılaşamayacağı kişi ya da kişilerle kolaylıkla diyalog kurabilmektedir.
• Sosyal medya ile insanlar daha özgür hâle gelmiştir. Artık herkes düşündüğünü başkalarından korkmadan dile getirebilmektedir. Bu da toplumların karşıt görüşlerde olunsa bile birbirinin fikirlerine saygı duymalarını aşılamaktadır.
• Sosyal medya iletişimi kolaylaştırmakla birlikte artırmıştır. Hatta sosyal medya sayesinde farklı ülkelerde ortakları olan şirketler kurulmaya başlanmıştır. Bu şirketler geleneksel yöntemlerle yönetilen şirketlerden daha yoğun olarak çalışabilmektedir.
• Önceleri sadece komik fotoğraf paylaşımın ötesine geçilemeyen sosyal medya ortamları günümüzde birçok insan kaynağı uzmanının ilk önce başvurduğu bir yer hâline gelmiştir. İş arayanlar “Linkedin” gibi ortamlarda iş almaya çalışırken, insan kaynakları uzmanları ise boş pozisyonlar için sosyal medya üzerinden eleman aramaya başlamışlardır.
• Müşteri ilişkileri yönetimi yavaş yavaş yerini sosyal müşteri ilişkileri yönetimine bırakmıştır. Böylece sorunlarına çözüm aramak isteyen bireyler çağrı merkezini arayarak çözüm bulmak yerine, bir Tweetle kolayca çözüm alabilir duruma gelmiştir.
• Sosyal medyanın kabul görmesi ile birlikte toplumsal hareketler daha kolay gerçekleşmeye başlamıştır. Sosyal sorumluluk ve sosyal medya birbirinden ayrılmaz bir hâle gelmiştir. Birçok kişi sosyal medya üzerinden yapılan kan bağışı vb. duyurulara anında tepki göstererek kan bağışlamış, olaylara tepkilerini, düşüncelerini mesaj atarak, tartışarak dile getirmeye başlamıştır.

Sosyal Medya Kullanımının Dezavantajları:

• Sosyal medyanın aşırı ve ölçüsüz kullanımı bireylerin gerçek sosyal ortamlardan uzaklaşmasına neden olabilmektedir.
• Sosyal medyanın aşırı kullanımında asosyal, insan ilişkileri zayıf, pasif ve mutsuz kişilikler ortaya çıkabilmektedir.
• Yayınlanan yalan bir haber anında tüm dünyaya yayılabildiğinden kullanıcıları yanlış yönlendirebilmekte ve akıllarını karıştırabilmektedir. Bu durum bilgi kirliliğine neden olabilmektedir.
• Sosyal medya kullanımında mesaj iletmek için klavye, yazı ve ifadeler yoğun kullanıldığından kişinin yüz yüze iletişim becerisini zayıflatabilir.
• Sosyal medya ortamlarındaki paylaşımlarda duyguları yansıtan ikonların (emojiler) kullanımı kimi zaman gerçek yaşamdaki duyguları ve ruh halini yansıtmayabilir. Bu gibi durumlar duyguların asılsız anlatımına neden olabilmektedir.
• Sosyal medya ortamlarında yazılı ya da sözlü mesajlaşma her zaman doğru ve tam iletişim kurulduğunun bir göstergesi değildir. Dolayısıyla sosyal medya ortamlarında paylaşımda bulunan kişi ya da kişilerin birbirinin duygu, düşünce ve karakterini tam olarak anlayamadığı durumlar söz konusu olabilir.
• Sosyal medya ortamlarında kimi zaman bazı bireyler kendileri hakkında yalan söyleme, kendini farklı gösterme çabası içerisindedir. Bu yöndeki çabalar ise gerçeklik anlayışına zarar verebilir.

Sosyal Medya Okuryazarlığı Bileşenleri

Sosyal Medya Uygulamalarına Erişim: Sosyal medya uygulamalarına erişim, sosyal medya okuryazarlığında yeterliliklerin geliştirilmesinde önemli bir ön koşuldur. İnternet bağlantısı olmadan insanlar sosyal medya uygulamalarını kullanmak için gerekli bilgi ve beceriyi geliştiremezler. Sosyal medya uygulamalarına erişim, insanların sosyal medya konusunda geliştirilebilir yeterliliklerini belirler. Bu yeterlilikler;

• Sosyal Medya Yeterlilikleri
• Öznel Sosyal Medya Yeterlilikleri
• Nesnel Sosyal Medya Yeterlilikleri
• Sosyal Medya Uygulamalarının Kullanımı

olarak sıralanabilir.

Sosyal Medya Yeterlilikleri

Sosyal Medya Yeterlilikleri bilgi, beceri, tutum ve özyeterlilik durumlarını kapsamaktadır (Şekil 5.3.).

Bilgi: Belirli bir sosyal medya uygulamasının nasıl çalıştığını, sosyal medya sitesinin kime ait olduğunu ve/veya kimin barındırdığını bilmektir.

Beceri: Sosyal medya uygulamasını kullanabilme ve çalıştırabilme yeterliliği, paylaşılan bilgiyi değerlendirebilme durumudur.

Tutum: Belirli sosyal medya uygulamalarının kullanışlı olup olmadığına inanma, sosyal medya etkinliklerinin eğlenceli bulunup bulunulmadığını düşünme durumudur.

Öz-yeterlilik: Sosyal medya etkinliklerinin gerçekleştirilmesinde insanın kendi kabiliyetlerine inanıp inanmaması durumudur.

Öznel Sosyal Medya Yeterlilikleri:

Bilgi: Bir kişinin belleğindeki organize bilgi setleri olarak tanımlanabilir. Bu, bilgi toplama yoluyla bellekte inşa edilmiş farklı (değerli) parçalardan oluşmaktadır. Bilgi kişinin hafızasında yorumlanır, daha düzenli, kalıcı ve yapısal bir hâle dönüşür. Potter ve Rogers’a göre sosyal medyada bilgi; Ne, Neden ve Nasıl sorularına yanıt aranarak yapılandırılır.

Ne-bilgisi: Sosyal medya ortam ve uygulamalarını kimin geliştirdiği ve web sitesini kimin barındırdığını bilmektir. Sosyal medya uygulamalarına ait birçok terim ve kavramı bilmektir. Nasıl-bilgisi: Belirli bir sosyal medya uygulamasının nasıl çalıştığını anlamaktır. Belirli bir sosyal medya içeriğinin nasıl oluşturulduğunu bilmektir. Neden-bilgisi: Sosyal medya uygulamasının neden belirli bir yöntem ile çalıştığını bilmektir.

Beceri: Beceri sadece donanım ve yazılım kullanma yeteneğini değil aynı zamanda karmaşık bilişsel, motor, sosyolojik ve duygusal yetenekleri de kapsamaktadır. Sosyal medya becerilerini daha iyi anlamak için aşağıdaki kavramların tartışılması gerekmektedir:

İşletme becerileri: Farklı sosyal medya araçlarını kullanabilmek için gerekli olan becerilerdir.

Biçimsel beceriler: Farklı sosyal medya araçlarının biçimsel karakteristikleri ile başa çıkma becerisini belirtir.

Bilgi becerileri: Kullanıcıların sosyal medyadaki bilgileri arama, seçme ve değerlendirme becerileri ile bağlantılı becerilerdir.

Yaratıcı beceriler: Sosyal medya bağlamında yeni bir şeyler (var olan bir şey dışında) oluşturmak için gerekli becerileri kapsar.

İletişim becerileri: Bireylerin, sosyal medya aracılığı ile diğer insanlarla etkileşime girmesine izin veren becerileri ifade etmektedir.

İşlem becerileri: İşlem becerileri, yeni medya ortamlarını kullanarak bir işlemi gerçekleştirmek için gerekli olan becerilerdir.

Nesnel Sosyal Medya Yeterlilikleri:

Nesnel Sosyal Medya Yeterlilikleri, bireyin geliştirdiği tutum ve özyeterlilik kavramları altında ele alınmaktadır.

Tutum: Bireyin sosyal medyayla başa çıkıp çıkamaması ya da nasıl başa çıktığı medya teknolojilerine yönelik tutumları ile yakından ilişkilidir. Örneğin Facebook kullanımının vakit kaybı olduğunu düşünmek, bireyin bu sosyal medya aracına yönelik tutumunu yansıtmaktadır. Bireyin sosyal medya ortamına ya da çeşitli araçlara yönelik tutumları bilişsel bileşen ve duygusal bileşen olmak üzere iki boyutta ele alınır. Bilişsel bileşen, sosyal medya uygulamasıyla ilgili kişisel bilgiler ve kişilerin bu bilgileri nasıl yorumladığı ile ilgilidir. Duygusal bileşen ise, sosyal medya etkinliklerinden hoşlanma veya hoşlanmama, rahatsız edici ya da tehditkâr olarak görme ile ilgilidir.

Öz-Yeterlilik: Özyeterlilik kavramı, bireyin sosyal medyanın neyini ya da hangi sosyal medya becerilerini kullanacağını belirlemede yardımcıdır. Dolayısıyla özyeterlilik, belirli sosyal medya eylemlerini başarıyla yerine getirmesi için kendi yetenek ve bilgisine olan inançlarını ifade eder.

Sosyal Medya Uygulamalarının Kullanımı

Sosyal medya okuryazarlığı fikrinin merkezinde gerçek anlamda medya teknolojileri ve içeriğinin kullanımı yatmaktadır. İnsanların medya araçlarını nasıl kullandığını anlamak için, medya aracının kullanım sıklığı, kullanılan uygulamalar, medya içeriğinin ne şekilde kullanıldığı ve nerede kullanıldığı bilgisine ihtiyaç vardır.

Sosyal Medya Araçlarının Kullanım Özellikleri

Sosyal medya ortamlarında kullanılan araçların sayısı oldukça fazladır. Bu araçlara, arama motorlarından tutun da Facebook’a kadar çok sayıda örnek verilebilir. Bu bölümde yaygın olarak kullanılan sosyal ağ yazılımlarının aşağıdaki gibidir:

Viki (Wiki) İş Birliği Ortamı: Herkesin üzerinde istediği gibi düzenlemeler yapabilmesine izin veren web sayfaları topluluğuna ve bu tür siteleri oluşturmak için kullanılan yazılımlara verilen genel isimdir.

Web Günlüğü (Blog) Paylaşım Ortamı: Web günlüklerinin en önemli amacı paylaşımda bulunmaktır. Çoğunlukla her yazının sonunda yazarın adı ve gönderi zamanı yer alır. Web günlüğünü yöneten kişinin tercihine bağlı olarak okuyucular yazılara yorum yapabilir.

Web günlüğü paylaşım ortamlarının özellikleri şu şekildedir:

• Web günlükleri çok fazla teknik bilgiye ihtiyaç duyulmadan oluşturulabilir,
• Yazılara yorum eklenebilir,
• Web günlüğünde paylaşılan yazılar diğer platformlarda, sosyal medyada kolayca paylaşılabilir,
• RSS ile okuyucular kolayca içeriğe ulaşabilir,
• Etiketleme özelliği vardır,
• Ücretsiz olarak oluşturulabilir.

Web Günlüğü Kuralları

• Amaç belirlenmelidir.
• Güvenli bir program oluşturulmalıdır.
• Yazılanların ötesine geçilmelidir.
• Can alıcı konu başlıklarının nasıl yazılacağı öğrenilmelidir.
• Tasarıma önem verilmelidir.
• Yorumların nasıl denetleneceği planlanmalıdır.
• İçerik kategorileştirilmeli ve etiketlenmelidir.

Amaç Belirleme

Günlük yazarlarının ne söyleyeceğine karar vermesi için aşağıdaki soruların yanıtlarını bilmesinde yarar vardır.

• Hedef kitleniz kimdir?
• Hedef kitlenizin dikkati için kimlerle rekabet ediyorsunuz?
• Web günlüğünüzün odağı nedir? Ne ile ilgilidir?
• Hangi amaçlara erişmeye çalışıyorsunuz?
• Bu amaçlara ulaşılıp ulaşılmadığını ölçmek için herhangi bir ölçüt belirlediniz mi?

Güvenli Bir Program Oluşturma

Web günlüğü kullanımında güvenli ve belirli bir programa göre günlük girdileri oluşturmak önemlidir.

Yazılanların Ötesine Geçme

Web günlüğü ağırlıklı olarak resimlerden oluşabilir, fakat çoğu web günlükleri metin tabanlıdır. Web günlüğü girdilerinde görsel memnuniyeti artırmak için fotoğraf kullanılabilir.

İlgi Çekici Konu Başlıkları Seçme

İyi bir başlık okuyucuların merakını uyandıracak ve daha fazla okumaları için onları ikna edecektir.

Tasarıma Önem Verme

Tasarım dâhil web günlüğünüz, bir stili ve kişiliği barındırmalıdır.

Yorumların Denetimini Dikkate Alma

Web günlüklerinin güçlü yönlerinden biri de okuyucular ile yorum aracılığıyla iletişim kurmaktı.

Facebook Sosyal Paylaşım Ortamı: Facebook, insanların başka insanlarla iletişim kurmasını ve bilgi alışverişi yapmasını amaçlayan bir sosyal paylaşım sitesidir. Facebook sosyal paylaşım sitesi dünyada en yaygın olarak kullanılan sosyal ağ yazılımlarının başında yer almaktadır. Diğer sosyal paylaşım ortamları ise aşağıdaki gibi sıralanabilir: Twitter Mesajlaşma ve Takip Ortamı Instagram Fotoğraf Paylaşım Ortamı, Google Plus Sosyal Paylaşım Ortamı ve Linkedin İş ve Kariyer Paylaşım ortamı olarak sıralanabilir.

Twitter Mesajlaşma ve Takip Ortamı

Twitter, kişilerin veya kurumların kendileri veya çevrelerinde olup bitenlerle ilgili haberleri, hissettiklerini ve düşüncelerini kısa mesajlar hâlinde paylaştığı bir platformdur.

Instagram Fotoğraf Paylaşım Ortamı

Instagram fotoğraf paylaşma, beğenme ve paylaşılan bu fotoğraflar hakkında yorum yazma esasına dayanan bir sosyal ağ platformudur.

Google Plus Sosyal Paylaşım Ortamı

Google Plus uygulaması çeşitli etkinliklerin düzenlenmesi, arkadaş olunan kullanıcılarla haberleşme, sohbet, video sohbet gibi hizmetler sunmaktadır.

Linkedin İş ve Kariyer Paylaşım Ortamı

Linkedin, kullanıcıların profesyonel olarak iş ve kariyer amaçlı paylaşımlarını gerçekleştirebildiği bir sosyal medya ortamıdır.

Sosyal Medya Güvenlik Tehditleri ve Önlemler

Gün geçtikçe birçok sosyal medya uygulaması işletmeler tarafından pazarlama ve reklam amaçlı benimsenmekte ve kullanılmaktadır. Symantec güvenlik firması tarafından gerçekleştirilen anket sonuçlarına göre firmaların %5’i sosyal medya araçlarına erişimi engellemektedir. Söz konusu bu firmaların sosyal medyaya erişimi engelleme nedenleri arasında sosyal medyanın çalışanların verimini düşürmesinin yanı sıra bilgi güvenliğini tehdit etmesi de yer almaktadır. Sosyal ağlarda meydana gelen bazı güvenlik tehditleri aşağıdaki gibidir:

• Siber zorbalık
• Sosyal Ağlarda Spam Yayını
• Sosyal Ağlarda Hayalet Hesaplar
• Sosyal Ağlarda Troller

Siber Zorbalık

Siber zorbalık, yüz-yüze zorbalıktan birçok açıdan farklılık göstermektedir. Siber zorbaların kurbanları ile alay etmek ve onurlarını incitmek için kullandıkları yöntemler, sosyal medya ortamlarına katılan insanlara ve medya türlerine göre farklılık göstermektedir.

Sosyal Ağlarda Spam Yayını

Spam, tüm zamanların en klasik saldırılarından biridir ve yeni teknolojilerle e-posta, anlık ileti spamından oyun spamına birçok değişime uyum sağlamıştır.

Sosyal Ağlarda Hayalet Hesaplar

Hayalet kullanıcılar ve hesaplar veya gizleyiciler olarak da adlandırılan hayalet takipçiler aktif olmayan veya faaliyette bulunmayan sosyal medya platformundaki kullanıcılardır.

Sosyal Ağlardaki troller

Internet bağlamında Trol kavramının anlamı huzur bozan, sağa sola sataşan, yoktan yere sıkıntı yaratan, sarkıntılık yapan, başkalarını tuzağa düşüren kullanıcıları tanımlamak için kullanılmaktadır.

Sosyal Ağlarda Güvenlik:

Sosyal medya ortamlarında kullanıcıların ihtiyaç duydukları güvenlik gereksinimleri şu şekildedir:

• Mahremiyet
• Bütünlük
• Uygunluk
• İletişim Gizliliği
• Kullanıcı Haberleşmesi Gizliliği

Sosyal medya ortamlarında kişisel bilgi güvenliğini sağlamak ve saldırılardan korunmak için yapılması gerekenler şu şekilde sıralanabilir:

• Kişisel bilgiler sosyal medya ortamlarında paylaşılmamalıdır.
• Hesaplara güçlü şifre verilmelidir.
• Kredi kartı bilgileri hiç kimseyle paylaşılmamalıdır.
• Sadece güvenilir sitelerden alışveriş yapılmalıdır.
• Kurulan uygulamalara dikkat edilmelidir.
• Sahte profil tuzaklarına dikkat edilmelidir.
• Fotoğraf paylaşımlarına dikkat edilmelidir.
• Yer bildirimlerine dikkat edilmelidir.
• Çocuklar sosyal medya kullanımı konusunda bilinçlendirilmelidir.
• Bağlantılara dikkat edilmelidir.