Ünite 4: Web: Bilgi Erişim

Giriş

İnsan, kendini geliştirebilmek, çevresini kontrol ederek yaşamını sürdürebilmek, doğayla ve diğer insanlarla olan ilişkilerini düzenleyebilmek için bilgiye gereksinim duymaktadır. Birey yaşamındaki problemlerle başa çıkmada yetersiz kaldığında, kişisel ya da işi ile ilgili belirsizlikleri tanımlarken edindiği bilgilerle hayatını anlaşılır kılmaktadır. Bilgi gereksiniminin ortaya çıkışı çeşitli etkenlere bağlı olmakla birlikte, farklı nedenlerden etkilenmekte ve bireyi bilgi arama, sentezleme ve değerlendirme davranışına zorlamaktadır.

Bilgi Gereksinimi

İnsanın doğuştan gelen anlama, bilme, keşfetme, merak neticesinde öğrenmek, planlamak, beceri kazanmak ve bilmek gibi yaşamını sağlayan zihinsel gereksinimleri vardır. Gereksinim, bireyin yapmakta olduğu işi, araştırması, zihni ve ahlaki yönden gelişimi ve eğlence amacıyla sahip olması gerekenleri içeren kaçınılmaz ve zorunlu bir durumdur. Bilgi gereksinimi işlevsel olarak “yeni bilgi için duyulan gereksinim”, “halihazırda elde olan bilginin açıklanması için duyulan gereksinim” ve “elde olan bilginin geçerliliğini ve doğruluğunu saptamak için duyulan gereksinim” şeklinde üçe ayrılmaktadır. İhtiyaçlar doğrultusunda sorgulama ile başlayan bilgi gereksinim dürtüsü, bireyin yeni bilgiler edinmek ya da halihazırda var olan bilgilerini detaylandırmak veya doğrulamak için bilgi kaynakları arasından, gereksinimlere en uygun olan bilgiyi seçmesidir. Bilgi, tarım toplumunda sorun çözmede yardımcı olan kritik bir “girdi”, sanayi toplumunda ticari bir ürün ve en temel ekonomik kaynak olarak “çözümün” kendisidir.

Bilgi Erişim

Birey yaşamını sürdürebilmek, çevresine etkili şekilde uyum sağlayabilmek, sorunlarını çözmek ve kararlar alabilmek için bilgiye ihtiyaç duymaktadır. Bilgi erişim (information retrieval), farklı ortamlarda (basılı ya da elektronik) yer alan bilgiyi elde etmek için ona ihtiyaç duyan kullanıcı tarafından kaynakların sorgulanması sürecinde izlenen yoldur. Özellikle yonga (chip) devri ile birlikte elle yürütülen bu süreç 1950 ile 1980 dönemleri arasında sayısallaşmanın itici gücü sayesinde otomatikleşmiştir. Bilgi erişim terimi, ilk olarak Calvin N. Mooers tarafından 1950 yılında kullanılmış ve ardından 1952 yılında Mortimer Taube tarafından bilginin sistematik hale getirilerek erişilebilir olmasını olanaklı kılan bağlantılı dizinler (coordinate index) kavramı ile günümüzde sorgulama aşamasında kullanılan “boolean mantığı” ve “boolean operatörleri” olarak bilinen VE (AND), VEYA (OR), DEĞİL (NOT) yaklaşımı ortaya çıkmıştır.

Bilgi erişim sürecinde önemli olan kullanıcının, bilgi gereksinimine yönelik soru ya da sorunu tanımlayabilmesidir. Kullanıcı, bilgi gereksinimini karşılayacak henüz varlığını bilmediği bilgi kaynaklarına ancak bunu doğru tanımlayarak ulaşabilmektedir.

Web ve Bilgi erişim

Web, yaşanan teknolojik gelişmelere bağlı olarak hızla artan bilgiye erişimi sağladığı zengin ve etkileşimli unsurlar ile kolaylaştıran ve bizlerin buna uygun maliyetlerle ulaşmasını sağlayan internet üzerinde çalışan önemli bir hizmettir. Internet, web ile birlikte insanların kolay, ucuz, hızlı ve güvenli bir şekilde bilgiye erişimini sağlayan durağan yapıdaki bir kütüphane olarak başladığı yolculuğuna web teknolojilerindeki gelişime bağlı olarak bireysel kullanıcıların da katılım sağlayabileceği, içerik üretebileceği, paylaşım ve işbirliği gerçekleştirebileceği hareketli ve etkileşimli bir hale dönüşmüştür. Geçmişte bilginin tek kaynağı olarak görülen basılı kitaplar, bilimsel dergiler ve farklı diğer kaynaklar bilim adamları, yayıncılar ve kütüphaneciler tarafından bir değerlendirmeden geçirilerek son kullanıcıya ulaştırılırken, günümüzdeki web kullanımında bu durum söz konusu değildir.

Kaynakların sunumu konusunda zengin olanaklar sunan web ortamında bilgi arama süreci önemli olmakla birlikte bunun eleştirel şekilde değerlendirilmesi günümüzde ihtiyaç duyulan önemli bir beceri haline gelmiştir.

Web Okuryazarlığı: Okuma

Web (Ağ) okuryazarlığı tanımı yaşanan gelişmelere bağlı olarak genişleyerek değişim gösterse de en genel anlamıyla bilgi kaynaklarına erişmek, bu kaynakları kullanmak ve yeni bilgi kaynakları yaratmak amacıyla ağların kullanılması olarak ifade edilmektedir. Web okuryazarlığının “okuma” becerisi web üzerindeki bilgi kaynaklarına ulaşabilmek adına bu ortamda nasıl gezindiğimizle ilgilidir.

Web: Sayfalar Arası Gezinme ve Sayfalara Göz Atma

Web kaynakları HTML (Hypertext Markup Language) adını verdiğimiz Zengin Metin İşaretleme Dili ile biçimlendirilen sayfalar halinde sunulmaktadır. İnternetle ilgili standartların oluşturulduğu 1994 yılında ortaya çıkan tarayıcı programları ağda bilgiye ulaşım sağlayan modelin en önemli aracıdır. Önceleri sadece metin tabanlı çalışan web tarayıcıları zamanla gelişim göstererek metin ve grafiğe ek olarak ses, animasyon, video gibi çoklu ortam içeriğini de gösterebilir hale gelmiştir. Kullanıcılar yeni bir şeyler öğrenmek, halihazırda bildiklerini geliştirmek, ellerindekinin geçerliliğini ve doğruluğunu saptamak için ağ üzerinde bağlantı kurulan içeriklere, tanımlanan ilişkiler üzerinden bu kaynaklara erişmesine “web’de gezinme” (navigating the web) ya da üzerinde var olan içeriğe hızlı ve kolay bakış imkânı sunması sebebiyle “göz atma” (exploring) denilmektedir. Ağın ilk dönemlerinde durağan içerik kaynakları arasında temel düzeyde belli sayısal kataloglarda yer alan kaynaklara kısmen göz atabilmekte ya da tematik olarak gruplanan içeriklere ulaşabilmekteydi.

Arama Motorları

İnternetin gelişimi ve yaygınlaşmasıyla birlikte, web uygulamalarının ilk dönemlerinde, artan kaynak ve hizmetlere ulaşmada kullanıcıların yaşadığı zorluklar, geliştiricileri, ağ üzerindeki kaynaklara erişimi kolaylaştıracak yeni çalışmalara yönlendirmiştir.

İlk arama motoru: archie: İlk olarak 90’lı yılların başında dosya sunucusundaki aranan dosyaları bulmaya yarayan ilk arama motoru “Archie” adı ile kuruldu.

Arama Motorlarının Gelişimi

1993 yılında bir indeks oluşturmak için “Wandex” adında ilk “bot (robot)” yani dizinleme işini yarı-otomatik olarak yapabilen bir robot teknolojisi geliştirildi. 1994 yılında “tam metin (full text)” aramasına imkan sağlayan “WebCrawler” diğerlerinden farklı olarak herhangi bir kullanıcının bir web sayfasını her kelimesi için aramaya izin veren ilk arama motoru oldu.

Tam metin (full text): Ağ üzerinde yer alan farklı türlerdeki kaynak belgelerin (html, word, pdf, vb.) arama ölçütlerinde eşleşen ismi, tanımlama ve temel özellikleri gibi bilgilerinin yanında kaynağın içindeki metin (text) içeriktir.

1997’de açılan Yandex ve 1998 yılında Overture, Looksmart ve Inktomi arama motorlarından güç alan “Msn” kuruldu. 2004 yılında Altavista ile teknoloji yükseltmesi yapılan Msn, 2009 yılından sonra hayatına “Bing” olarak devam etti. 1998 yılında “PageRank” adlı teknolojilerini satmak için yola çıkan “Google”’ kurucuları ağ üzerindeki her sayfayı önemine göre puanlayan sisteme yatırım yaparak, “Google Search” arama motorunu kurdular.

Sayfa Değeri (PageRank): Bir web sayfasının internetteki önemini simgeleyen sayısal bir ifadedir. Sitenin doğal yapısına ve bağlantı içeriğine uygun olarak sitenin değerini gösterir. Sayfa değeri, Google’ın site sıralamasında kullandığı algoritmanın sonucu sitenize verdiği değeri gösteren 0’dan 10’a kadar basitleştirilmiş bir değerdir. Bu değer genel olarak özgün bir içeriğe, sayfaya verilmiş bağlantılara ve bağlantı veren sayfaların kalitesine bağlı olarak değişir.

Arama Motoru Özellikleri

Bir arama motoru web robotu, arama dizini ve kullanıcı arabirimi şeklinde üç temel bileşenden oluşmaktadır. Arama sonuçları genellikle sık tercih edilen internet sayfalarından oluşan listeler şeklinde sunulan bir mekanizmadır. Web sitelerindeki metinleri otomatik olarak tarayan ve bunları belli sistematik içinde sunan, site sahiplerinin verdiği özet bilgi içinde sorgulama yapan arama dizinleri (directory) yanında aranan sözcüklerin herhangi birini içeren kelimenin yer aldığı sayfayı getiren arama motoru (search engine) ya da birden fazla arama motoru ile veri tabanında tarama yapan üst veri arama (metasearch) servisleri de yer almaktadır. Mevcut dizinleme çalışmalarının yanında bazı arama motorları site sahiplerine sitelerinin daha kolay bulunabilmesi ve listelerde öncelik kazanabilmeleri adına özel kayıt ve dizinleme imkânı da sunabilmektedir.

Web Okuryazarlığı Okuma Beceri ve Yetkinlikleri

Web okuryazarlığı yani çevrimiçi okuma becerisi, aynı klasik okuma becerisindeki basılı bir metni anlamlandırmayı gerektirdiği gibidir. Başka bir deyişle iyi bir web okuryazarının, web ortamının işleyişini anlamlandırılması gerekmektedir. Web üzerinde var olan içeriğe “göz atma” (exploring) ya da “web’de gezinme” (navigating the web) şeklinde görülmektedir. Web okuryazarlığının “okuma” beceri ve yetkinlikleri; ihtiyaç olunan bilginin anahtar kelime ve sorular kullanılarak bulunabilmesi için “arama (search)”, çevrimiçi okumayı etkili kılacak şekilde ağın temel yapısını anlayabilmesi için “gezinme (navigate)”, farklı birçok çevrimiçi kaynaktan elde edilen bilginin bütünleştirilebilmesi için “sentezleme (synthesize)” ve çevrimiçi kaynaklarda sunulan bilginin ilgililiğini ve güvenirliğini karşılaştırabilmesi için “değerlendirme (evaluate)” şeklindedir.

İyi bir web okuryazarı; ağ üzerindeki kaynakları arayabilmek için gerekli araçları ve stratejileri bilen, ağ üzerindeki bilgiyi konumlandırabilen, kaynakları kullanabilen ve bunların güvenirliğini sorgulayabilendir. Web okuryazarının okuma becerisine sahip olması için aranılan bilgiye yönelik olarak; arama, gezinme, sentezleme ve değerlendirme yapabilmesi beklenmektedir.

Arama: Arama, bilgi gereksiniminin ortaya çıkması sonucunda gereksinimin belirlenip ifade edilmesiyle olası kaynakların sorgulanmaya başlandığı süreçtir. Web üzerinde arama sürecinin ilk adımını, ağ üzerinde neye ihtiyaç olduğunun açık ve net olarak tanımlanması oluşturur. Ağ aramalarında etkin sonuçlara ulaşmak için bireyin bilgi gereksinimine yönelik zihnindeki soru ya da sorununu tanımlaması gerekmektedir.

Arama operatörleri: Ağ üzerinde doğru, kolay ve hızlı sonuçlara ulaşmak için tüm arama motorlarında geçerli olan birkaç temel operatör bulunmaktadır. Aramada kullanacağımız anahtar kelimenin (“ “) tırnak işaretlerinin arasında sorgulanması ifadenin belirtildiği şekilde tam kelime grubunu şeklinde taranmasını sağlayacaktır. Bilinmeyen karakterler için bir yer tutucu olarak yıldız işareti (*) kullanılırken bir anahtar sözcüğün önüne koyulan eksi işareti (-) arama sonuçlarından o kelimenin çıkartmasını, artı (+) işareti ise o kelimenin önemine yapılan vurguyu ifade etmektedir. Öte yandan, aramaları ağ üzerindeki tüm kaynaklar üzerinden yapmak yerine belirli bir site ile sınırlayabilmek mümkündür. Öte yandan, aramaları ağ üzerindeki tüm kaynaklar üzerinden yapmak yerine belirli bir site ile sınırlayabilmek mümkündür. Aramalarınızda belli aralıkta sınırlama yapmak için iki sayı arasına yan yana iki nokta (..) koymamız yeterlidir.

Kişiselleştirilmiş bilgilere ulaşım: Günlük yaşam içinde sıklıkla kullanılan “hava durumu” bilgisine doğrudan ulaşmak için öğrenmek istediğimiz anahtar kelimenin yanına öğrenmek istediğiniz yerin ismini yazmamız yeterli olmaktadır. Benzer şekilde yemek, alışveriş gibi ihtiyaçlarınıza yönelik olarak belirteceğiniz anahtar kelimeler genellikle arama motorları tarafından konumlama hizmeti aracılığı ile öncelikli olarak yakın çevreniz içinde listelenecektir. Çoğu arama motoru yazdığınız anahtar sözcüklere özgü olarak anlık önerilerde bulunarak size sık tercih edilenler üzerinden öneriler sunabilmektedir. Bazı arama motorlarının sunduğu arama geçmişinizin de kayıt altına alınmasıyla alışkanlıklarınıza göre fırsat, kolaylık ve sonuçlar listeleyebilmektedir. Mobil cihazların web erişimiyle birlikte sesli arama seçenekleri de ihtiyacınıza yönelik sonuçları yazmanıza gerek kalmadan ulaşım kolaylığı sağlamaktadır. Bunun dışında arama motorlarının tercihler bölümünde sunulan kişiselleştirme seçenekleri ile belli özelliklere göre filtrelenmiş içeriklere ulaşımınız için özelleştirmeler sunmaktadır.

Özelleştirme: Arama motorları sahip oldukları farklı araç seçenekleri ile aramalarınızı ülke, tarih, yayınlama tarihi, içerik türü ve dili gibi birçok farklı özelliğe göre arama imkânı vermektedir. Arama seçeneklerini özelleştirebilmenin yanında arama sonuçlarını da alışveriş, haber, resim, video ve harita gibi farklı kategorilere ayırabilmek de mümkündür. Ağ üzerindeki çevrimiçi içerikler kadar herhangi bir sebepten dolayı ulaşılamaz olan kaynaklara arama motorlarının bazılarının sunmuş olduğu geçmiş kopyalarına ulaşabilmeniz mümkündür. Günümüzdeki arama her ne kadar anahtar kelime ya da belli kalıpları kullanılarak yapılıyor olsa da ses işleme, anlamsal ağ ve yapay zekâ uygulamaları neticesinde doğal dili işleyen sorgulama becerileri olan uygulamalar da gelişmeye başlamıştır.

Gezinme: Web üzerindeki kaynaklara ve hizmetlere erişim ağın doğası gereği birbiriyle bağlantılanmış sayfalar üzerinden gerçekleşmektedir. Ağ üzerinde bu gezinme sürecini etkili ve verimli kılmak adına çok çeşitli web araçları, eklenti, bileşen ve görsel unsurların kullanımı söz konusudur. Web, sunucu ve kullanıcı etkileşim modeli üzerine kurulmuş bir yapı olduğundan ağ üzerinde birbirleriyle bağlantısı olan sunuculara ve barındırdıkları kaynaklara kullanıcıların tarayıcıları arayıcılığıyla iletilen taleplerle erişilmektedir.

• Web adresi: Bir web sitesine ulaşabilmemizi sağlayan şey onun adresidir. Her bir web sitesi IP adresi olarak ifade ettiğimiz sayısal gösterimlerle ağ üzerinde ulaşılabilir hale gelmektedir.
• Sayfanın yorumlanması: Web tarayıcı üzerinden adres girerek bir siteye ulaşabileceğimiz gibi arama motoru ya da başka sitelerde yer alan sayfalardaki bağlantılardan talebimizi ileterek erişim sağlarız.
• Ana sayfa: Web sayfalarının belli ilişkiler içinde bir araya getirilmesiyle kullanıcılara bilgi ya da hizmet sunan web siteleri oluşturulmaktadır. Bu sayfa web sitesini meydana getiren diğer sayfaları birbirinden ayrıştırmaktadır.
• Bilgi mimarisi : Genellikle sitelerde, kullanıcıya bilgilerin nasıl dizildiğini görsel bir model olarak gösteren ve bunların arasında nasıl ilerlenip, arama yapılabileceğini anlatan bir mimarisi bulunmaktadır. Web içeriği açısından değerlendirildiğinde bilgi mimarisi kullanıcının site içeriğinde etkili ve verimli bir şekilde dolaşmasına imkân veren organizasyon şemalarının oluşturulması ile ilgilenir.
• Gezinim tasarımı: Kullanıcının ağda istediği yere rahat ulaşması gezinim tasarımıyla sağlanmaktadır. Web siteleri oluşturulurken kullanıcıların gereksiz tıklamalar yapmadan ve kafa karışıklığına maruz kalmadan aradıkları şeyi kolayca bulabilmeleri bu düzenlemeye bağlıdır.
• Görsel tasarım: Bilginin nasıl organize edilip sunulacağı kararlaştırılırken, görsel tasarımı oluşturma aşamasında sitede ya da uygulamada yer alan metin, görsel ve gezinim ögelerinin nasıl görüneceği görsel tasarım açısından da değerlendirilir.

Sentezleme: Ağ ortamında birçok farklı kaynakta farklı bilgi ve içerikler sunulmaktadır. İnternetin doğası gereği, web bir bilginin oluşması, saklanması, yayılması ve erişilmesi konusunda şu ana kadar insanoğlunun deneyimlediklerinden farklı bir yapılanma sunmaktadır. Sentezleme, bireyin soru ve sorunlarını sistematik olarak çözmesinde ağ üzerinde yer alan niteliği belirsiz ve niceliği artan bilgiyi kullanma sürecinde doğru ve etkin adımlar atmasına yönelik bir beceridir. Erişilen bilgi ve bilgi kaynaklarının elde edilebilmesi için uygun teknolojik olanağın seçilmesi, gerektiğinde arama sonuçlarının değerlendirilerek alternatif erişim sistemlerine ya da arama yöntemlerine gereksinim olup olmadığına karar verilmesi, arama sonuçlarındaki eksikliklerin gözden geçirilerek yeni bir arama stratejisinin geliştirilmesi, elde edilen bilginin düzenlenmesine yönelik bir sistemin geliştirilmesi, kaynakların kaydedilmesi, düzenlenen bilginin yönetilmesi ve yeni bilginin üretimi, ancak ağdaki kaynakların sentezlenmesiyle mümkündür.

Değerlendirme: Ağda birçok farklı kaynağın denetimsiz olarak sunumu, aranılanın güvenilir olup olmaması ya da doğru içerik olup olmaması sorununu da beraberinde getirmektedir. Değerlendirme bir yargıda bulunma, eleştirme, karar verme işidir. Yaşanan gelişmeler bilginin üretildiği ve iletildiği ortamları değiştirmiş, ağda yayınlanmış bilginin doğruluğu ya da güvenirliği konusunda ciddi sorunları da beraberinde getirmiştir. Web ortamındaki bilgi kaynaklarının değerlendirilmesine yönelik olarak öncelikle değerlendirme ölçütlerinin belirlenmesi, kaynakların tarafsız olarak gözden geçirilmesi ve destekleyici kaynakların tespiti gerekmektedir. Elde edilen yeni bilginin web ortamında konu uzmanlarına, uygulamacılara ve ilgili kişilere doğrulatılması ağın sağladığı katılımcı olanaklarla mümkündür.

Değerlendirme ölçütleri: Ağda yer alan bir bilgi kaynağını kapsamı, doğruluk, yetkinlik, kalite, güncellik, amaç ve maliyeti gibi farklı boyutlarda değerlendirmek mümkündür.

• Kapsam: Kapsam kaynağın hangi konuları içerdiğini belirtirken, genişlik, derinlik, zaman, tür ve içerik gibi alt boyutları barındırır.
• Doğruluk: Webde yayınlanan her bilgi sayfası için herhangi bir denetim söz konusu olmadığından bireyler, ticari kurumlar, organizasyonlar her türlü içeriği ağ üzerinde herhangi bir kontrol mekanizmasından geçirmeden sunmaktadır.
• Yetkinlik: Yetkinlik belirli bir alandaki sorumluluk ve görevleri yerine getirebilme durumunda olmayı ifade etmektedir.
• Kalite: Webde içeriğin metni ve bu metnin sunumunda kullanılan bilgi mimarisi ve görsel tasarım sitenin kalitesini belirlemektedir.
• Güncellik: Web, sağladığı kolaylıklar sebebiyle güncel içeriğe ulaşmada tercih edilen bir ortamdır.
• Amaç: Medya toplumlarını şekillendiren hem ticari hem de ideolojik bir araç olarak görülmektedir.
• Maliyet: Webde belli kaynaklara erişim mülkiyet hakkına bağlı kullanım olarak ücretli bir şekilde sitelerde sunulabilmektedir.

Web sunduğu olanaklar ile bilginin artışını tetiklerken; bilgi arama, ilgili bilgiye ulaşma, bu bilgiyi seçme konularında birey her zamankinden daha fazla yeni becerilere gereksinim duymaktadır. Ağda niteliği belirsiz bilginin artışı eleştirel düşünce becerilerini önemli kılmaktadır.