Ünite 2: Web Teknolojilerinin Temelleri ve Yeterlikleri

Giriş

Web, birbiriyle bağlantılı zengin-metin dokümanlarının internet üzerinde yayınlanmasıyla oluşan bir bilgi sistemi ve hizmetidir. Teknolojinin zaman içinde gelişimi webinde devamlı gelişmesini sağlamıştır. Bu gelişim, hayatımızda da büyük değişimlere yol açmıştır.

Ağ Üzerindeki Teknolojiler

Ağ yapısını oluşturan temel kavramlar; internet, web ve tarayıcıdır. İnternet, verilerin paketlenip, bir sistemden diğerine iletilmesini sağlayan yapıdır. Bu iletim protokoller içinde tanımlanmış belli mesaj komutları aracılığıyla gerçekleşir. ABD Savunma Bakanlığına bağlı ARPA (Defense Advenced Research Project Agency) İleri Düzey Savunma Araştırma Projeleri Kurumunun ortaya attığı fikirler sonucu ortaya çıkmıştır.

İnternet, çeşitli protokollere göre bilginin paketler halinde sistemler arasında aktarılmasını ve etkileşimini sağlayan yapıdır. Bünyesinde sistemler arasındaki iletişimi sağlamak amacıyla verileri düzenlemeye yarayan, standart olarak kabul edilmiş kurallar dizisi şeklinde birçok farklı protokolü barındırmaktadır. Sahip olduğu protokoller, sistemler arasında iletişim için mesajlaşma kurallarını belirleyen dilidir. Bu dilleri kullanarak sistemler birbiriyle farklı kurallar içinde ağ içinde haberleşmektedir.

Web, CERN (European Organization for Nuclear Research) laboratuvarında bilgisayar programcısı olan Tim Berners-Lee tarafından geliştirilen HTML (Hypertext Markup Language) Hiper Metin İşaretleme Dili’ni oluşturulmasıyla ortaya çıkmıştır. World Wide Web (WWW), dünya çapında ağ anlamına gelen bilgi paylaşım sistemidir. Web, başlarda sadece dünyayı saran çeşitli sistemleri bağlayan donanımını ifade ederken, günümüzde internetin en önemli servisidir.

Tarayıcılar, arka planda uygulanan işlemleri kullanıcıdan gizleyip, kullanıcıya anlaşılabilir bir arayüz sunar. Bu şekilde, WWW servisinden kolayca yaralanabilmemiz sağlanır. İlk grafiğe dayalı tarayıcı Mosaic, Marc Andreessen ve ekibi tarafından geliştirilmiştir. Günümüzde ise Chrome, Firefox, Yandex ve Internet Explorer gibi gelişmiş tarayıcılar bulunmaktadır.

Web (World Wide Web - WWW)

Web sayfaları, HTML (Hypertext Markup Language) Hiper Metin İşaretleme Dili ile biçimlendir. Web sayfaları ve içerikleri bağlantı (hyperlink) ile birbiriyle ilişkilendirilir. Ağ üzerindeki dökümanlar web aracılığı ile iletilir. Web tarayıcıları (web browser) kullanıcıların web sayfalarına erişimini sağlar. Her web sayfası URL (Uniform Resource Locator) ile adreslendirilir, bu adresler üzerinde veri alışverişi yapabilmek için kullanılır. Günümüzde adres için rakamsal gösterim yerine alan adı (domain name) denilen gösterimler kullanılmaktadır. Kişiler ya da kurumlar hazırladıkları web sayfalarını web sitesi (web site) ile sunar. Web dokümanları internete bağlı herhangi bir adresteki bir cihaz üzerinden özel yazılımlar aracılığıyla yayımlanmaktadır.

Web Gelişim Evreleri: Nesnelerin Genel Ağından Düşüncelerin Ağına

Webin gelişimi beş evrede gerçekleşmiştir. Bu evreler:

• Web 1.0: İçeriğin Ağı,
• Web 2.0: İletişimin Ağı,
• Web 3.0: Bağlamın Ağı,
• Web 4.0: Nesnelerin Ağı,
• Web 5.0: Düşüncelerin Ağı’dır.

Web 1.0: İçeriğin Ağı

Bur evrelerin ilki Web 1.0 olarak bilinen içeriğin ağı dönemidir. Bu dönemde kullanıcılar HTML ile web sayfalarına erişebilmekte ve eposta, forum ya da sohbet araçları ile iletişim kurabilmekteydi. Web sayfası yapabilmek ve yayınlayabilmek için HTML bilgisine, web tasarım ilkelerine hâkim olmak ve temel düzeyde ağ yönetimi becerisine sahip olmak gerekiyordu. İçerik sorgulaması ise ancak metin tabanlı arama araçlarıyla yapılabilmekteydi. Web siteleri, web tasarımcıları tarafından oluşturup güncellenirken, kullanıcı sadece pasif olarak sayfalarda gezinebilmekteydi.

Kullanıcılar bu dönemde katılım imkânlarının çok olmadığı, sadece tüketici konumunda oldukları bir role sahiptiler. Web sayfaları genellikle HTML tabanlı olduğundan, bireyin web sayfası yapabilmek için bu işaretleme dilini bilmesi, web tasarım ilkelerine hakim olması ve web sayfasını yayımlayabilmek için temel düzeyde ağ yönetimi becerisine sahip olması gerekmekteydi.

Web 2.0: İletişimin Ağı

Web 1.0 döneminde yaşanan internet sayfası üzerinden içerik sağlarken yaşanan sorunlar Web 2.0 olarak adlandırılan iletişimin ağına geçişte etkili oldu. Bu değişime özellikle internet gazeteciliğinde yaşanan sorunlar sebep oldu. Bilginin daha hızlı ve özgürce yayılmasına olanak sağlayan etkileşim ve iletişim imkânları sunan yeni nesil internet teknolojilerinin temelleri Web 2.0 ile atıldı. Web 2.0 ile kullanıcı pasif ve tüketici konumdan çıkarak aktif ve üretici bir konuma geçmiştir. Kullanıcıların bu yeni konumu teknik bilgiye ihtiyaçları olmadan içeriklerini ağda yapılandırabilmelerine, internet işbirliği ve sosyal iletişim kurabilmelerine olanak sağladı. Sosyal medya (ortamlar) be sosyal ağ uygulamaları bu dönemde ortaya çıktı. RSS, SOA, XML, Web Hizmetleri (WebService), grafik bileşenler (widget) ve AJAX ve API (Application Programming Interface) gibi gelişmeler ile kullanıcılar arasındaki içerik paylaşımı, işbirliği ve etkileşimi en üst seviyeye çıktı.

Web 3.0: Bağlamın Ağı

Üçüncü evre olan Web 3.0 ile web ortamı sadece insanlar için değil makineler için de anlaşılabilir hale geldi. Anlamsal ağ (semantic web) kavramı ile gerekli verilerin makineler tarafından anlaşılıp işlenmesi bu dönemde mümkün olmuştur. Günümüzde kullanılan akıllı (smart) arayüzler, yapay zekâ uygulamalarını kullanarak kullanıcıya özel hizmet sunulmasını sağlamıştır. Kullanıcıya özel içerik kişinin kullanım alışkanlıkları, bulunduğu mekân, zaman ve ortam gibi bilgileri kullanarak elde edilmektedir.

Web 4.0: Nesnelerin Ağı

Dördüncü dönem olan Web 4.0 Nesnelerin İnterneti (Internet of Things, IoT) kavramı ile ortaya çıkmıştır. Nesnelerin interneti, fiziksel nesnelerin birbiriyle ya da diğer sistemlerle akıllı bir ağ üzerinden iletişim kurabilmesini ifade eder. Bu teknoloji ile, günlük hayatımızda kullandığımız nesneler bilgi alışverişi yapabilmekte, isteklerimiz doğrultusunda haberleşebilmektedir

Özellikle sanal (virtual) ile gerçeğin birleştirildiği ve kullanıcının içinde bulunduğu gerçeklikten soyutlamadan içerik ve hizmet sunumu bu dönemin önemli uygulamaları olarak on çıkmaktadır. Web 4.0 uygulamasında, insanların ve makinelerin ortak bir şekilde kendi aralarında ve birbirleriyle güçlü, sağlam bir bağ kuracağı ve akıllı etkileşimler gerçekleştirebileceği ağ yaklaşımı söz konusudur.

Web 5.0: Düşüncelerin Ağı

Son evre olan Web 5.0’da düşünceler ile aracısız olarak iletişimin gerçekleşeceği öngörülmektedir.

Web 5.0 uygulaması ile nesnelerin ağından düşüncelerin ağına doğru bir yönelim başlamıştır. Böylece insan makine etkileşiminde sınırların kalkacağı ve aracısız iletişimin gerçekleşebileceği öngörüsü hakimdir.

Web Okuryazarlığı

Web (Ağ) okuryazarlığı bilgi kaynaklarına ulaşmak ve bu bilgilerden yeni bilgi kaynakların üretilmesi için ağların kullanılması anlamına gelir.

Web okuryazarlığı ağın kullanım amaçlarına göre;

• Okuma,
• Yazma,
• Katılım
• 21. Yüzyıl becerileri

olmak üzere dörde ayrılır.

Web Okuryazarlığı Kavramı ve Gelişimi

Web (Ağ) okuryazarlığı tanımı her ne kadar gelişmelere bağlı olarak genişleyerek değişim gösterse de en genel anlamıyla bilgi kaynaklarına erişmek, var olan kaynakları kullanmak ve bunları sentezleyip değerlendirerek yeni bilgi kaynakları yaratmak amacıyla ağların kullanılması olarak ifade edilmektedir. Web (Ağ) okuryazarlığı bireyin artan bilgi gereksinimlerinin giderilmesi için “bağlantı”lardan bilgi üretebilmek konusunda kazanması gereken en temel yetkinlikleri kapsamaktadır.

Okuma

Okuma, web okuryazarının web içeriğini değerlendirdiği neyin faydalı ve güvenilir olduğunu belirlediği süreç ile ilgilidir. Okuma web üzerinde var olan içeriğe göz atma (exploring) ya da webde gezinme (navigating the web) şeklinde görülür. Okuma, gerekli bilgiyi bulabilmek için arama (search), çevrim içi okuma yapabilmek için gezinme (navigate), farklı kaynaklardan alınan bilgileri birleştirmek için sentezleme (synthesize) ve bulunan bilginin doğruluğunu araştırabilmek için değerlendirme (evaluate) yapılmasını içerir.

Arama , gerekli bilgilerin bulunabilmesi için arama araçları ve arama motorları aracılığı ile doğru kelimelerin sorgulanmasıdır. Gezinme, birbiriyle bağlantı (hyperlink) ile bağlanmış olan kaynaklar arasında gezinmektir. Sentezleme, birçok kaynaktan elde edilen bilgilen farklı bilgilerin bütünleştirilmesidir. Değerlendirme , elde edilen bilgilerin belli bir süzgeçten geçirilerek doğruluğunun, gerekliliğinin ve güncelliğinin test edilmesidir.

Yazma

Yazma, web sitesindeki bir kelimeyi bir kaynak ile ilişkilendirme, web sitesine çoklu ortamların aktarılması ve diğer kullanıcıların kaynaklarıyla bağlantı kurulmasıyla ilişkilidir. Web okuryazarlığı açısından yazma işlemini yapabilmek için

• Tasarım (design),
• Düzenleme (compose),
• Kodlama (code),
• Düzeltme (revise),
• Karma (remix),

beceri ve yetkinliklerine sahip olmak gerekir.

Tasarım , içeriğin ağda belli bir düzen içinde görsel sunumudur. Düzenleme , içeriklerin belli bir amaca yönelik olacak şekilde birleştirilmesi organize edilmesi ve paylaşılması bu sayede erişilebilir hale getirilmesi işlemidir. Kodlama , belli algoritma ve kod tanımlamaları ile içeriklerin yayınlanabilir hale getirilmesidir. Düzeltme , içeriklerin geliştirilebilmesi ve yeniden gözden geçirilmesidir. Karma ise var olan içeriklerin yapılandırılarak yeniden tasarımıdır.

Webin ilk dönemlerinde yazmayla ilgili bütün işlemler web tasarımcısı denilen kişiler tarafından yapılırken, günümüzde teknik becerilere sahip olmadan da içerik yazmak ve sunmak mümkündür.

Katılım

Katılım, herkese acık olan ağa katkı sağlama ve içeriğin paylaşımı, yapılandırması ve anlamlı bir şekilde sürdürülebilirliği için topluluklarla bağ kurmayı içermektedir.

Web okuryazarlığının “katılım” beceri ve yetkinlikleri; ağda içeriğinize çevrimiçi topluluklarda telif hakkı ve lisansa saygı göstererek başkaları tarafından erişilebilmesi için

• Paylaşım (share),
• Katkı (contribute),
• Bağlanma (connect),
• Koruma (protect),
• Açık uygulama (open practice),

şeklindedir.

Paylaşım , oluşturulan içeriklerin başkaları tarafından erişilebilmesini sağlama işlemidir. Katkı , içerik sunma ya da sunulan içerikleri yapılandırma, yorum ve eleştiri ekleyip katkıda bulunma işlemidir. Bağlanma , çevrimiçi topluluklar ile etkileşim kurarak ağda bilgi ve kaynakları keşfetme işlemidir. Koruma , ağda gizlilik ve sayısal kimliğin yönetimi ile ilgili işlemlerdir. Açık uygulama , webin şeffaf ve herkes tarafından erişilebilir kalması adına yapılan işlemlerdir.

Ağda paylaşılan bir bilgi kaybolmaz bu yüzden kişi kendi iradesiyle sahip olduğu bilgi, sistem ve deneyimi çeşitli araçlar koruma altına almalıdır.

Açık kaynak ile web kaynaklarının herkes tarafından erişilip, geliştirme ve kontrol sürecinde herkesin katkıda bulunması hedeflenir.

21. Yüzyıl Becerileri

Dijital kültür tarihinin başlangıcından beri var olan kişilere Sayısal Yerliler (digital natives) ve bu başlangıcın öncesinde var olup bu yeni döneme uyum sağlamaya çalışan kişilere Sayısal Göçerler (digital immigrants) denilmektedir. 21. Yüzyılda gerekli öğrenme çerçevesinde gerekli beceriler:

• Yaşam ve Kariyer Becerileri,
• Öğrenme ve Yenilik Becerileri,
• Bilgi ve Medya ve Teknoloji Becerileri,

altında yer alan tüm yetkinlikleri sağlamak gerekir.

Yaşam ve kariyer becerileri; farklı rol ve sorumluluklara uyum sağlayabilme, başkalarının yardımına ihtiyaç duymadan görevlerini yerine getirebilme, sosyal ve kültürel yönden farklı insanlarla da verimli bir şekilde çalışabilme, yapılan görevleri zamanında ve kaliteli bir şekilde bitirebilme, liderlik görevini yapabilme ve bunu toplum yararına kullanma özelliklerini içerir.

Öğrenme ve yenilik becerileri; yaratıcı olma ve yeni fikirler üretebilme, problemlere farklı bakış açılarıyla bakabilme ve çözüm üretme, açık ve etkili bir şekilde iletişim kurabilmesi ve gerekli işbirliklerini kurabilmesi şeklinde becerileri içerir.

Bilgi, medya ve teknoloji becerileri; Bilgi Okuryazarlığı, Medya Okuryazarlığı ve Teknoloji Okuryazarlığı becerilerini kapsar.

Başka bir sınıflandırmaya göre ise kurucu okuryazarlık, yeterlilikler ve karakter özellikleri başlıkları altında 16 beceri belirtilmektedir. Kurucu okuryazarlık , bilimsel okuryazarlık, bilgi iletişim teknolojileri (ICT) okuryazarlığı, finansal okuryazarlık ile kültürel ve sivil okuryazarlığı gibi becerileri içerir. Yeterlilikler , bireyin bilgiyi eleştirel bir bicimde değerlendirebilmesi, aktarabilmesi ve bir ekiple uyumlu bir bicimde çalışabilmesi ile ilgilenmektedir eleştirel düşünme, iletişim ve işbirliği ve yaratıcılık becerilerini içerir. Karakter özellikleri ise; meraklı olma, inisiyatif kullanma, kararlılık, toplumsal ve kültürel farkındalık, adapte olabilirlik ve liderlik özelliklerini içerir

Web okuryazarlığı açısından 21. yüzyılda başarıya ulaşabilmek için problem çözme, yaratıcılık, iş birliği ve iletişim becerilerine sahip olmak gerekir. Bununla birlikte okuma, yazma ve katılım becerilerinin gerekliliklerini yapabilmek gerekmektedir.

21. Yüzyıl Yeterlilikleri Bağlamında Web Okuryazarlığı Becerileri

Web okuryazarlığının okuma becerilerinde yer alan “arama (search)”, “gezinme (navigate)”, “sentezleme (synthesize)” ve “değerlendirme (evaluate)” yetkinliklerini uygulayarak kullanıcılar bir problemi çözebilmek adına soruna yönelik olarak aramalarını web üzerinde yapmakta, araştırdığı görüsünü destekleyecek gezinmeler neticesinde, bulduklarını sentezleyerek, bilgileri eleştirel olarak değerlendirmektedir. Aynı şekilde web okuryazarlığının yazma becerilerinde yer alan “tasarım (design)”, “düzenleme (compose)”, “kodlama (code)”, “düzeltme (revise)” ve “karma (remix)” yetkinlikleri kendileri ya da başkaları için bilgi paylaşımı ve hizmetleri iyileştirmek adına kullanırken geliştirdiği algoritmalarda ve tasarımlarda problem çözmektedirler. Öte yandan, web okuryazarlığının katılım becerilerinde yer alan “paylaşım (share)”, “katkı (contribute)”, “bağlanma (connect)”, “koruma (protect)” ve “açık uygulama (open practice)” yetkinliklerini kullanarak kullanıcıların tasarımlarını paylaşma ve katkıda bulunma fırsatlarıyla, artan yeni ortaklıklardan gelen geri bildirimlerle yeniden yapılandırabilmesi farklı yaratıcı yaklaşımlar sağlamaktadır.