Ünite 4: Dijital Yayıncılık ve Dijital Yayıncılık Araçları

Giriş

1969 yılında ARPANET, 1989 yılında World Wide Web’in ve 1993 yılında ilk internet tarayıcısının icadı ile insanların ağa erişiminin sağlanması ise bilginin kaderini değiştiren, dijital bilgi çağı gibi isimlerle adlandırılan bir devrin başlamasının en önemli nedenlerindendir. Dijital bilgi çağı ile beraber hayatımızın birçok alanında olduğu gibi dijitalleşmeye yönelik bir eğilim ortaya çıkmış, ortaya çıkan bu eğilimden yayıncılık süreçleri de etkilenmiştir. Sonuç olarak geleneksel yayıncılıktan dijital yayıncılığa, dijital yayıncılıktan Web yayıncılığına doğru bir geçiş süreci yaşanmıştır.

Yayıncılıkta Dijitalleşme

Basılı kitaplar, yayıncılık süreçlerinde geleneksel yaklaşımların ve ortam olarak kâğıdın kullanılmasıyla üretilen kitaplardır. Her ne kadar dijital kitaplar birçok avantaja sahip olsalar da basılı kitapların en eski ve en çok tercih edilen kitap türü olduğu unutulmamalıdır.

Basılı kitapların sunduğu avantajları doğallık, açıklık, kullanım kolaylığı, tekrar ve başvuru kolaylığı ile zaman uygunluğudur. Dezavantajları ise gerçeğin kısıtlı görüntüsü, karşılıklı etkileşim ve dönütler, okuma yeteneğine bağlılık ve güncelleştirmelerin doğrudan yansıtılmamasıdır.

Dijital kitaplar sahip oldukları niteliklere ve kullanılan ortama göre çeşitlilik gösterebilir. Kitabınızda e-kitaplar ve etkileşimli e-kitaplara yönelik açıklamalara yer verilmiştir.

1971 yılında Michael Hart isimli başarılı bir girişimcinin önemli basılı eserlerin elektronik sürümlerini herkesin kullanabilmesi için başlattığı Gutenberg Projesi (Project Gutenberg) elektronik kitaplar için önemli bir dönüm noktasıdır. Hart’ın düz metin formatında elektronik ortama aktardığı Amerikan Özgürlük Bildirgesi ise ilk e-kitaptır. Gutenberg Projesi ile ilk e-kitap ortaya çıkmış ve bir anlamda dijital kütüphanecilik de başlamıştır. 1987 yılında ilk hiper metin formatında ortaya çıkan Afternoon isimli e-kitap dijital kitapların gelişiminde bir diğer önemli gelişmedir. 1992 yılında İsveçlilerin yürüttüğü Runeberg Projesi ve 1994 yılında Almanların başlattığı Gutenberg-DE Projesi ile dijital kütüphanecilik çalışmaları hız kazanmıştır. 1990’lı yıllar ise e-kitapların gelişiminin büyük ivme kazandığı zamanlardır. 2000’li yılların başında e-kitaplar için PDF (Portable Document Format) kitaplar teriminin kullanılması alışageldik bir durum olmuştur. Özellikle 2000’li yıllardan sonra hızla gelişmeye başlayan e-kitaplar ve e-kitap sektörü gelişim ve büyüme hızından ivme kaybetmeden günümüze kadar gelmeyi başarmıştır. Son olarak 2014 yılında EPUB3 formatının yayınlanması ve HTML5’in standart kabul edilmesinin önemli gelişmeler olduğu söylenebilir.

Teknolojik ilerleme birçok alanda gelişmelere yol açmış ve birçok uygulama ve disiplin kendisini bu sürece uyarlamak zorunda kalmıştır. Dijital kitaplar da bu süreci takip etmiş ve dijital ortamlarda var olabilmek için teknolojik değişim sürecine kendisini adapte etmiştir. Sürekli olarak gelişen teknolojilerin ortaya çıkması, zengin ve etkileşimli içeriğin e-kitaplara eklenmesine olanak veren dijital kodlama dillerindeki gelişmeler ile e-kitaplar bu değişim sürecinde kendini yenilemiş ve e-kitap tanımı da bu gelişmelere paralel olarak sürekli kendini güncellemiştir.

Etkileşimli e-kitaplar zengin içeriğin okuyucuya aktarımına olanak sağlayan üst düzey dijital kitap türüdür. Etkileşimli e-kitaplarda etkileşimin gerçekleşme düzeyleri basılı kitaplara ve e-kitaplara göre farklıdır. Dijital bir nesne olan etkileşimli e-kitaplar için iki boyutta dört temel etkileşim boyutu söz konusudur. Bunlardan birincisi, kullanıcı boyutunda içerik ve etkileşim tasarımı, teknoloji boyutunda ise arayüz ve okuma aracı ile gerçekleştirdiği etkileşimdir.

Dijital kitapların avantajlı durumları kullanıcı açısından şu şekilde sıralanabilir:

• Taşınabilirdir
• Çoklu ortam desteği vardır
• Ekonomiktir
• Yüksek depolama kapasitesine sahiptir
• Araştırılabilirlik özelliği vardır
• Yazdırılabilirdir/dönüştürülebilirdir
• Kalıcıdır
• Paylaşımı kolaydır
• Güncellenebilirdir
• Tekrar kullanılabilirlik
• Okumaya teşvik eder
• Özel gereksinimi olan bireyler için erişebilirdir

Dijital kitapların avantajlı durumları yazarlar ve yayıncılar açısından şu şekilde sıralanabilir:

• Geri bildirim almak kolaydır
• Yayınlaması kolaydır
• Çevre dostudur
• Üretimi daha hızlıdır
• Zaman maliyeti düşüktür
• Hızlı ve kolay temin edilebilir

Dijital kitapların avantajlı durumları kütüphaneler ve diğer kurumlar açısından şu şekilde sıralanabilir:

• Ücretsiz bilgi ve erişim sağlar
• Erişimi ve dağıtımı kolaydır
• Lojistiği kolay ve ekonomiktir
• Tekrar kullanılabilirdir

Dijital kitaplar avantajlarının yanında dezavantajlara da sahiptir. Ancak dezavantajlı durumların çoğu dijital kitabın kendisinden değil, kullandığı teknoloji veya okuma aracının sınırlılıklarından kaynaklanan dezavantajlardır.

Okuma aracı açısından dezavantajlar şu şekildedir:

• Çözünürlük
• Uyumluluk
• Güç tüketimi
• Estetik ve psikolojik unsurlar
• Dayanıklılık

Web Yayıncılığında Üretim ve Yayınlama

Dijital kitaplar bulundukları ortam gereği kodlardan oluşan yapılardır. Genellikle belirli yazılımlar veya araçlar aracılığıyla okunabilecekleri gibi, kodlardan oluşan dijital yapıları gereği Web üzerinden de erişilebilirler. Kodlama dillerinde yaşanan gelişmeler ve Web 2.0 ile etkileşim olanaklarının artması ile dijital kitaplardan farklı olarak Web yayıncılığı da ortaya çıkmıştır.

Web yayıncılığının ortaya çıkmasıyla yazar ve okuyucular arasındaki engeller ortadan kalkmıştır. Örneğin bürokratik süreçler, lisanslama sorunları, içeriğin hazırlanması, tasarımlanması ve son kullanıcıya ulaşması için gereken süreler ortadan kalkmıştır.

Web yayıncılığı kısaca içeriğin internet ortamında yayınlanması sürecidir. Bu süreç bir web sitesinin tasarımlanması, tasarımlanan web sitesinin çevrim içi ortama yüklenmesi, gerekli güncellemelerin yapılması ve hazırlanan içeriklerin çevrim içi ortamlarda yayınlanması adımlarını içerir. Yayınlanan içerikler, Web sayfası, e-kitaplar ve bloglar (web günlükleri) şeklinde olabilir.

Web yayıncılığı içerikleri metin, video, ses, dijital görseller ve diğer medya formatlarından oluşabilir. Bu özellikleriyle dijital kitaplara benzemektedir. Dijital kitaplardan farklı olarak ise yayınlanan içerik çevrim içi ortamlardan anında erişilebilir durumdadır ve okuyucularla etkileşime daha fazla olanak sağlamaktadır.

Blog kelimesi İngilizce “web log” ifadesinin, başka bir deyişle “ağ günlüğü” ifadesinin kısaltmasıdır. Blogger olarak da tanımlanan blog yazarı kişilerin bu içerikleri yayınlamak için blog sayfalarını günlük veya günce şeklinde kullanmalarıyla okuyuculara ulaşmaktadır.

Blogların benzer Web 2.0 hizmetleriyle kıyaslandığında içerik türü, gizlilik, arşivleme, kullanım kolaylığı, akıcı yapı, konu odaklı olabilme ve hızlı erişim gibi yönlerden öne çıktığı görülmektedir. Günümüzde en çok bilinen ve yaygın blog hizmetleri WordPress ve Blogger servis sağlayıcıları tarafından verilmektedir.

Bloglar bir dizi avantaja ve dezavantaja sahiptir. Bu avantaj ve dezavantajları kısaca aşağıdaki gibi sıralayabiliriz:

Avantajlar:

• Blogların neredeyse sınırsız bir okuyucu kitlesi vardır.
• Bloglar, yazar ve okuyucu arasında etkileşim ve iletişime olanak tanır.
• Bloglar üzerinde yayınlanan içerikler istenildiğinde güncellenebilir ve okuyucular güncellenen içeriğe anında ulaşabilir.
• Bloglara erişebilmek için çevrim içi ortamlara erişimin olması yeterlidir.
• Bloglar, yazar ve okuyucular arasında yer alan aracıları ortadan kaldırdığı için bilgi ve düşüncenin özgürleştirilmesine olanak sağlar.
• Mevcut hizmetler aracılığıyla bloglarda içerik yayınlamak çok kolaydır ve bunun için basit düzeyde teknik bilgi yeterlidir.
• Bloglar aracılığıyla içerik yayınlamanın maliyeti neredeyse sıfırdır.

Dezavantajlar:

• Çok fazla blog sayfasının olması hedef kitleye erişim bağlamında sınırlılıklara sahiptir.
• Bloglarda yayınlanan içerikler editöryal süzgeçten veya herhangi bir değerlendirmeden geçmediği için yayınlanan içeriğin doğruluğu her zaman sağlanamayabilir.

Dijital Kitap Üretim Araçları

Dijital yayıncılık, birçok fırsat ve seçenek sunmakla birlikte, üretici, yayıncı ve okuyucular için doğru platform ve biçimin seçimini zorlaştırabilmektedir. Bu seçim, içeriğin hangi donanımlarda görülebileceğini de etkileyecektir. Yayın stratejisi bunun gibi birçok etkenin göz önüne alınması ile oluşturulmalıdır.

Mobil ortamlarda Flash uygulamalarının yayınlanamaması, Dijital yayıncılığı PDF’in yanı sıra HTML5 ve EPUB formatlarına yöneltmiştir. Dolayısıyla yazılım, format ve ürünler yeni bir teknoloji ve platforma uygun olacak şekilde çözümlerini geliştirmektedir. Özellikle EPUB3 formatı, HTML5 destekli olması, akışkan (reflowable) veya sabit (fixed-layout) yapıya destek vermesi ile öne çıkmaktadır. Akışkan yapı, e-kitabın kullanıldığı araca, ekran büyüklüğüne, yazı tipi büyüklüğüne göre ve hatta ekran yönlendirmesine (dikey/yatay) bağlı olarak değişebilmektedir. Ancak sabit yapı, bu özelliklere bağımlı olmaksızın, tasarım aşamasında yapılan ölçülere bağlıdır.

Adobe Indesign yazılımı, ücretli bir yazılım olarak sunulmaktadır. Diğer Adobe yazılımları ile uyumlu çalışması görsel tasarım ile ses ve video dosyalarını kullanmayı kolaylaştırmaktadır. Indesign yazılımı ile basit bir sayfa tasarımı, broşür hazırlama, kitap veya dergi tasarımı yapmanın yanı sıra, dijital yayıncılığa yönelik olarak etkileşimli içerikler hazırlamak da mümkündür.

Aquafadas yazılımı kullanıcılarına iyi okuma deneyimini sunabilmek için sezgisel bir yayın üretme sistemi sunmaktadır. 40’dan fazla zenginleştirme aracı ile geniş bir içerik üretim aracı sunmaktadır. Aquafadas ile temelden en üst seviyeye kadar (resim galerisi, video, ses, animasyon, 360° görüntüleme, oyunlar ve çok daha fazlası ile) etkileşimli kitap ve dergi üretimi gerçekleştirilebilir.

iBooks Author Mac App Store’dan ücretsiz bir şekilde edinilebilecek, kullanıcılarının etkileşimli e-kitap tasarlayabileceği bir yazılımdır. Galeriler, video ekleme özelliği, etkileşimli nesnelerin matematiksel ifadelerin ve daha birçok özelliğin kolaylıkla eklenebildiği; sürükle-bırak mantığıyla çalışan kullanıcı dostu bir yazılımdır.

QuarkXPress, 90’lı yıllarda özellikle basılı yayın alanında oldukça sık kullanılan bir araçtır. 2016 sürümü ile dijital yayıncılık konusunda seçeneklerden biri hâline gelmiştir. Yazılımın son versiyonu HTML5 ve EPUB biçiminde çıktı verebilmektedir.

Dijital İçerik Yayınlama Ortamları

Web ortamında birçok firma yayıncılara farklı seçenekler sunmaktadır. Teknik bilgisi olan ya da ekibinde dijital ortam yayıncılığında uzman bulunan yayıncılar kendi satış platformlarını oluşturabilmektedir. Bu imkâna sahip olamayan yayıncılar için firmalar; dönüşüm, yayınlama ve pazarlama alanında birçok seçenek sunmaktadır. Yayıncılar elektronik ortamda eserlerini DRM olarak adlandırılan dijital hak yönetimi ile lisanslayarak sunmaktadırlar. Aşağıda, Web ortamında yazarlar için dijital yayınlama ortamlarından bazıları aşağıda listelenmektedir:

• Kindle Direct Publishing
• iBooks Store
• http://www.blurb.com
• http://www.ekitapyayincilik.com
• http://en.yumpu.com
• https://pressbooks.com
• http://www.lulu.com
• https://www.publitory.com

Dijital Kitap Okuyucular

E-kitapları okumak isteyenlerin e-kitap okuyucu cihaza, tablet bilgisayara, mobil cihaza ya da bir bilgisayara sahip olmaları gerekmektedir. Burada en önemli kıstas yayıncının e-kitabının hangi formatta yayınlandığıdır.

E-kitap okuyucu olarak adlandırılan cihazlar akıllı telefon ya da tablet bilgisayar sistemlerinden farklı bir yapıya sahiptir. Ekran yapıları farklılık göstermektedir. Gözü yormayan ve gün ışığında bile okuma imkânı sağlayan e-ink (e-mürekkep) teknolojisine sahiptir. Tablet bilgisayarlara göre çok hafif oldukları için taşıması kolaydır. Tablet bilgisayarlara göre uzun pil ömürleri vardır. Wifi bağlantı imkânı tanıyan bu okuyucular resim formatındaki belgeleri, doc, docx, jpeg, gif, png formatlarını da açabilmektedir. Özel formattaki kitaplar bir bilgisayara ihtiyaç duyulmadan indirilebilir ve binlerce kitap e-kitap okuyucu araçlarda depolanabilir.

E-kitap okuma araçları kullanıcılara sunduğu yazılımsal özellikleri sayesinde kitap okumayı keyifli hâle getirmektedir. Bu özelliklerden bazıları aşağıdaki gibidir:

• Ekran ışığı saatlerce gözleri yormadan okumayı sağlar
• Sekiz farklı metin boyutu ile rahat okuma sağlar.
• Kelime üzerine gelerek kelimelerin anlamını görme imkânı sağlar.
• Seçili metinler farklı dillere çevrilebilir.
• Kitap ayracı ile kalındığı yerden okumaya devam edilebilir.
• Dipnot metinler çevrim içi görülebilir.
• Kitapla ilgili alınan notlar e-posta olarak paylaşılabilir.

Dijital Kütüphaneler

Dijital kütüphaneler geleneksel kütüphanelerden farklı olarak kütüphanecilik hizmetlerini internet ve ağ teknolojilerini kullanarak okuyuculara ulaştırmaktadır. Zaman ve mekân bağlamında birçok sınırlılığı ortadan kaldırdığı için günümüzde geleneksel kütüphanelerin birçoğu dijital kütüphaneleri de kullanmaktadır. Dijital kütüphanecilik örneklerinden bazıları aşağıda belirtilmiştir:

• Dünya Dijital Kütüphanesi Projesi
• Project Gutenberg (PG)
• Dijital Millî Kütüphane
• Anadolu Üniversitesi E-Kütüphane Hizmeti