Ünite 6: Harezm Tarihi ve Harezm Türkçesi

Harezm Ve Tarihi

Harezm, Aral Gölü’ne dökülen Ceyhun nehrinin her iki tarafında uzanan bölgeye verilen addır. Bugün Özbekistan ve Türkmenistan sınırları içinde kalmaktadır. Bölgenin Araplar tarafından fethinden sonra yalnızca ülke adı olarak kullanılmış, burada yaşayan halka da Harezmî (=Harezmli) denilmiştir.

Harezm, Semerkand ve Buhara gibi merkezler dışında bozkır ve çöllerle kaplıdır. Çin, Hindistan, İran, Rusya gibi ülkeleri birbirine bağlayan kavşak noktalarında olması hasebiyle mühim bir ticaret merkezidir.

Harezmşah, İslâmiyet’ten önceki zamanlardan beri bölgeye hâkim olanlara verilen unvandır.

Bölge 717 yılında Emevîler tarafından fethedilmiş; ama Afrigoğulları bölgede Harezmşah unvanıyla bırakılmıştır.

1017 yılında Gazneliler bölgeyi fethederek Altuntaş’ı vali olarak atamışlar, 1041 yılından itibaren de bölge Kıpçak ve Kanglı boylarının idaresine geçmiştir. Bu sırada bölgeye bir süreden beri yerleşmeğe başlayan Oğuzların yanında Kıpçak ve Kanglıların da yerleşmesiyle Harezm bölgesinin nüfus yapısı Türklerin lehine değişmeğe başlamıştır.

1097’de Sultan Sencer, Kutbuddin Muhammed’i Harezm şahı tayin edince bölgede 1231 yılına kadar sürecek olan Harezmşahlar hanedanı dönemi başlamıştır. Harezm Türkçesiyle eser verilmesi de bu döneme rastlar. Atsız [1127-1156] devrinde yarı müstakil bir devlet olmuş, İl Aslan [1156-1172] ve Alaeddin Tekiş [1172-1200] zamanında güçlenip gelişmiş, Alaeddin Muhammed [1200-1220] devrinde imparatorluk olmuş ve Celaleddin Muhammed [1220-1231] döneminde Cengiz Han tarafından işgal edilmiştir.

1920’de Harezm Halk Cumhuriyeti kurulmuş, 1921’de Harezm Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kurulmuştur. Bölgenin 1924’te doğu tarafı Özbekistan’a, batı tarafı Türkmenistan’a bırakılmıştır.

Harezm Türkçesi

Harezm Türkçesi, XI-XIII. yüzyıllarda nüfus yapısı ve siyasî bakımdan Türkleşen Harezm bölgesinde Oğuz, Kıpçak ve Kanglı boylarının yerleşik hayata geçmeleriyle Türkçenin doğu kolunu teşkil eden Karahanlı Türkçesi temelinde Oğuz ve Kıpçak Türkçelerinin bu bölgede iyice karışıp kaynaşmasından oluşan dile verilen addır.

Harezm Türkçesinin esas dil özelliklerini Oğuz, Kıpçak ve Kanglı boylarının ağızlarından alınan kelime ve şekil bilgisi oluşturur. Karahanlı Türkçesi de, Harezm Türkçesi üzerinde yazı ve söz varlığı bakımından etkili olmuştur.

Karahanlı Türkçesiyle Çağatayca arasında bir geçiş dilidir. Bu dönemin eserleri genellikle Arap harfli olup çok az kısmı Uygur harflidir. Yazımda Karahanlı Türkçesi geleneği devam ettirilmiş, metinlerde ünlüler Uygur yazı geleneğine bağlı kalınarak yazılmıştır. Harekeli metinlerde bile ünlüler harflerle yazılarak gösterilmiştir.

Harezm Türkçesini Karahanlı Türkçesinden Ayıran Başlıca Özellikler

• /d/’den meydana gelmiş olan /d/’nin yanında /y/’ye de rastlanır: kadgu > kadgu > kaygu.
• Çok heceli kelimelerin sonundaki +g düşmüştür: arıg > arı .
• Görülen geçmiş zaman kipinin çekiminde birinci çokluk şahıs eki -dümiz yerine -duk olmuştur: bèrdükimiz
• İsimden isim yapma eki olan +lıg/+lig ekinin g/g ünsüzü düşerek ekin +lI şekli de görülmeğe başlanmıştır: atlıg / atlı
• Yönelme eki +ka / +ke’nin yanında +A da kullanılmağa başlanmıştır: bizge / bize
• Gelecek zaman eki olarak -IsAr, -gu/-gü, -AsI kullanılmıştır: keçürgüm, yıglayısar, kurtulası

Harezm Türkçesi Eserleri

1.Mukaddimetü ’l-Edeb [=Edebe Giriş]

Zamahşeri tarafından Arapçayı öğretmek için 1128-1144 yılları arasında yazılıp Harezm şahı Atsız [1075-1144]’a sunulmuştur.

Arapçayı öğrenmek isteyenler için kısa cümleler ve kelimelerden oluşan bir sözlük olan Mukaddimetü ’l-Edeb isimler, fiiller, isim ve fiil dışındaki dil bilgisi unsurları, isim çe-kimi, fiil çekimi diye beş ana bölümden oluşmaktadır.

2.Kısasü’l-Enbiya [=Nebilerin Kıssaları]

Harezm Türkçesi döneminin ilk eseridir. Nasiru ’d-din bin Burhanu’d-din ar-Rabguzi ta-rafından 1310-1311 yılında yazılıp Nasiru ’d-din Tok Buga’ya sunulan Farsça bir eserin Türkçeye uyarlanmış hâlidir.

Peygamber kıssalarını konu alan eserde Rabguzi, dini konuları edebi bir dille nakletmiş, Arapça ve Türkçe manzumelere yer vermiştir. Eserde peygamberlere ve din büyüklerine yazılmış kasidelerden başka aşk, tabiat gibi konuların işlendiği manzumeler de bulunmaktadır.

3.Mu‘inü ’l-Mürid [=Müridin Yardımcısı]

1313-1314 yıllarında İslam adında bir şair tarafından Harezm bölgesinde yazılan ve yerli dil özelliklerini ihtiva eden bir eserdir. Şecere-i Terakime’de eserin Türkmenler arasında çok yaygın olduğu ve Türkmenlerin ona göre hareket ettikleri söylenmektedir.

Dini şiirlerden meydana gelen eser yaklaşık 900 beyittir. Esas olarak Arapça bilmeyen göçebe Türkmenlere fıkıh ve tasavvufla ilgili bilgiler vermek üzere yazılmıştır.

4.Hüsrev ü Şirin

4370 beyitten oluşan eserin konusu Sâsânlı hükümdarı Husrev Perviz ve Ermeni hükümdarı Mihin Banu’nun kardeşinin kızı Şirin’in âşkıdır. İkinci kademede Husrev’in siyasi hayatı anlatılmaktadır.

5.Nehcü ’l-Feradis [=Cennetlerin Açık Yolu]

Türk edebiyatındaki kırk hadis çevirilerinin ilk örneği olan Nehcü ’l-Feradis Mahmud bin ‘Ali tarafından 1357- 1358 yıllarında yazılmıştır.

Eser onar fasıllı dört baptan meydana gelmektedir. Birinci bap Hz. Peygamberi, ikinci bap dört halifeyi, üçüncü bap ehli beyti ve dört imamı, dördüncü bap Allah’a hoş gelmeyen amelleri anlatır.

6.Muhabbet-name

1353’te Harezmî tarafından Muhammed Hoca Bey’in arzusu üzerine yazılmıştır.

On bir küçük name şeklinde yazılan Muhabbetname mesnevi tarzında olup mefâîlün/ mefâîlün/feûlün vezninde yazılmıştır. İçinde gazel ve çok sayıda Farsça beyit bulunmaktadır.

7.Mi‘rac-name

Mi‘rac-name, üslup ve konu bakımından Nehcü’lFeradis ’e benzeyen yazarsız bir eserdir. Miraç vakasını anlatan bu eser Nehcü’l-Feradis adlı bir eserden tercüme edilmiştir.

8.Oguz Kagan Menakıbı

1300’lü yıllarda yazılmış olduğu anlaşılan bu eserin imlâ özellikleri, Oğuz Karluk şive özelliklerini göstermesi, içerdiği Moğolca kelimeler dikkate alındığında Harezm Türkçesi metni sayılması gerekir.

Harezm Türkçesi Grameri: Ses Ve Şekil Özellikleri

a) Ses Yapısı

Açıklama:

1. Örnekler verilirken isim kök ve gövdelerine gelen ekler +, fiil kök ve gövdelerine gelen ekler - işareti ile belirtilmiştir.
2. < (=küçüktür) işareti ve > (=büyüktür) işareti kelimenin eski şeklinden yeni şekle gelişme yönünü gösterir. ( atlıg > atlı, atlı < atlıg )
3. / (=eğik çizgi) ekin veya kelimenin farklı şekillerini ayırmada kullanılmıştır.
4. ~ değişken şekil

1. Ünlüler

1. Harezm Türkçesinde dokuz ünlü bulunmaktadır: a, e, è, ı, i, o, ö, u, ü
2. Ünlü yuvarlaklaşması görülmektedir:

• Kelime köklerinde: sabır > sabur, böri > börü, yöri- > yörü
• Eklerde: ademnüñ, za‘ifluk

2. Ünlü Değişmeleri

a) a ~ o: bark ~ börk

b) e ~ ö : teşük ~ töşük

c) i ~ ı : isig / issig ~ısıg

d) o ~a : kow- ~kaw

e) ü ~ i : berü ~ beri

f) ü ~ e : süñük ~ süñek

g) u ~ ü : sun- ~ sün

3. Ünsüz Değişmeleri

Harezm Türkçesi döneminde meydana gelen başlıca ses değişmeleri şunlardır:

• b > v / w değişimi: ab > aw, yabız > yawuz
• b > m değişimi: ben > men, biñ > miñ
• d > y değişimi: kod- / koy-, kadgu / kaygu
• g / g > Ø değişimi: kazgan > kazan, atlıg > atlı
• t > d değişimi: teg > deg, kel-dür- / kel-tür
• k > h değişimi: aksak > ahsak, akşam > ahşam

b) Şekil Bilgisi

1. İsim Çekim Ekleri

İsimlerde Çokluk: Bütün kelimelerde +lAr ekiyle yapılmıştır: künler, baylar

Hâl Ekleri

1. İlgi Hâli: +Iñ, +nIñ / +nUñ / +Im
2. Yükleme Hâli: +nI, +n, +I
3. Yönelme Hâli: +GA, +KA, +A
4. Bulunma Hâli: +DA
5. Çıkma Hâli: +DIn, + Dan
6. Vasıta Hâli: +n, +lA
7. Eşitlik Hâli: +çA
8. Yön Gösterme Hâli: +GArU / KArU / +KArI, +rA

2. İyelik Ekleri

Teklik 1. Kişi : +m / +Im : elig+im, yüz+üm

Teklik 2. Kişi : +ñ / +Iñ : baş+ıñ, söz+üñ

Teklik 3. Kişi : +I / +sI : közgü+si, adak+ı

Çokluk 1. Kişi: +mIz / +ImIz : öz+ümüz, karındaş+ımız

Çokluk 2. Kişi: +ñIz / +IñIz : ata+ñız, kul+uñuz

Çokluk 3. Kişi: +lArI: atları, ewleri

3. Zamirler

a) Kişi Zamirleri

• Teklik 1. Kişi: men, meniñ, menim, maña, mende, mendin, mençe, mensiz, meninle (mèn, mèniñ, mènim, mènde, mèndin, mènçe, mènsiz, mèniñle)
• Teklik 2. Kişi: sen, seniñ, saña, sende, sendin, sençe, sensiz, seniñle (sèn, sèniñ, sènde, sèndin, sènçe, sènsiz, sèniñle)
• Teklik 3. Kişi: ol, anı, anıñ, aña, añar, anda, andın, ança, ansız, anıñla.
• Çokluk 1. Kişi: biz (bizler); biziñ (bizim, bizniñ, bizlerniñ, bizleriñ); bizni (bizlerni, bizi); bizge (bize, bizlerge); bizde (bizlerde); bizden (bizlerdin)
• Çokluk 2. Kişi: siz (sizler); siziñ (sizim, sizniñ, sizlerniñ, sizleriñ); sizni (sizlerni, sizi); sizge (size, sizlerge); sizde (sizlerde); sizden (sizlerdin)
• Çokluk 3. Kişi: alar (olar, anlar); alarnıñ, (anlarnıñ); alarnı (anlarnı); alarga (allarka, anlarka, anlarga); alarda (anlarda); alardın (anlardın)

b) İşaret Zamirleri

• bu: munuñ; munı; muña (muñar); munda; mundın; munça; muntèg; munuñ tèg; mundag
• ol: anı, anıñ, aña, añar, anda, andın, ança, anñla.
• bular (munlar) : bularnıñ (munlarnıñ); bularnı (munlarnı, munları); bularga (munlarga); bularda (munlarda); bulardın (munlardın).
• olar (anlar, alar) : alarnıñ (olarnıñ, anlarnıñ); alarnı (olarnı, anlarnı); alarga (olarga, anlarga); alarda (olarda, anlarda); alardın (onlardın, anlardın).

c) Soru Zamirleri

kim, ne (nè), kayusı, neme (nème), kayu

d) Belgisiz Zamirler

adın, barçası, barçaları, ba’zısı, ba’zıları, biri, birisi.

4. Sıfat-Fiil Ekleri

a) Geçmiş Zaman Sıfat-Fiilleri

1. -duk / -dük : kıl-duk+um işlerniñ, uçtmahlıg erdük+i ‘cennetlik olduğu’, haberlig bèrdük+indin, mal tèr-dük+indin.
2. -mış / -miş : ay-mış sözleriñdin, kıl-mış işlerini, kuwar-mış taş, tañ

b) Geniş Zaman Sıfat-Fiilleri

1. yara-r iş, bat-ar+ga, tog-ar+dın, yan-ar köz, barur+ga, bar-ur+ın, kıl-ur künüm, kel-ür yıl, kir-ür, öltür-ür.
2. -maz / -mez, -mas / -mes : tog-maz+dın aşnu, kör-mez yerde, meñleri bol-mas üçün ‘benleri olmadığı için’.
3. -gan / -gen , -kan / -ken : ayt-gan, inan-gan, kılgan+ıñ+nıñ, yıgla-gan+ım, kötrü bilme-gen+i üçün ‘kaldıramadığı için’, in-gen ‘inen’, kir-gen sayı ‘girince’.

c) Gelecek Zaman Sıfat-Fiilleri

1. -gu / -gü (gelecek ve zorunluluk): sıgın-gu yer ‘sığınacak yer’, yat-gu yèr, kılma-gu iş ‘yapılmayacak iş’.
2. -guçı / -güçi : kıl-guçı ‘yapan, yapıcı’, tut-guçı ‘tutucu’, yuw-guçı ‘yıkayıcı’, büt-güçi ‘inanıcı’.
3. -guluk / -gülük : al-guluk+nı, körüş-gülük bolsa, yè-gülük ne erse ‘yiyecek ne ise’.
4. -gusuz / -güsüz : keç-güsüz ‘aşılamayan’.
5. daçı / -deçi (NF): kıl-daçı zelletler ‘yapılacak günahlar’, kelmiş dakı kel+deçi yazu-kı ‘gelmiş ve gelecek günahı’.
6. -gesi, -ası / esi : andın yè-gesi, bak-ası, kıl-ası, kurtul-ası.
7. -glı / -gli , -ıglı / -igli, -uglı / -ügli ‘an / en’: okuglı, yè-gli+niñ, rengin al-ıglı, bèr-igli Tañrı ‘veren Tanrı’, biç-igli tarıgçı, nakş it-igli, yol uruglı ‘yol kesen’, kör-ügli, köy-ügli, öl-ügli.

5. Zarf-Fiil Ekleri

1. -a / -e : aç-a, ak-a, ayt-a ~ ayt-u, kör-e ~ kör-ü
2. -ı (az), -u / -ü : yakul-ı tursa, al-u baruñ, awla-yu, ayt-u başladı, bol-u, yıkl-u yazdı
3. -p, -ıp / -ip, -up / -üp : agırla-p, bagla-p, sözle-p, izde-p, tè-p, yè-p, aç-ıp, al-ıp
4. -madın / -medin, (nadiren) -meyin ‘madan / meden anlamında’: ay-madın, bol- madın, sormadın, tap-madın
5. -gınça / -ginçe, (Rabgûzî ve MM’de tek tük rastlanan -gunça / -günçe ‘ınca, ınca-ya kadar’
6. -alı / -eli, -galı / -geli, -galu / -gelü (Bunlar seyrektir): yat-alı HŞ, kıl-galı, kop-galı
7. -ıçak, -içek, -uçak / -üçek : bar-uçak.
8. -gaç / -geç ‘ınca’ (MM ve NF’te yok): al-gaç, bol-gaç, oltur-gaç, tug-gaç
9. -ken (i- fiilinin zarf-fiil şekli olan ve cevher fiilinin düşmesi ile ekleşerek bir birleşik zarf-fiil eki halini almıştır): yöriyür er-ken ‘yürürken’, izder èr-ken, içer-ken.

6. Bildirme Ekleri

a. Geniş zaman

• Teklik 1. kişi: bek èr-ür-men; men ol kuşmen.
• Teklik 2. kişi: suw-sen; kılınç-sen.
• Teklik 3. kişi: ay-ol; sanlıg-ol; az èr-ür. Olumsuzu: yüreklig èr-mez, toprak i-mez.
• Çokluk 1. kişi: yırak-biz.
• Çokluk 3. kişi: ehl èr-ür-ler

. b. Belirli geçmiş zaman

• Teklik 1. kişi: men èr-dim.
• Teklik 3. kişi: bag èr-di, bar i-di, bar-dı (< bar èr-di).
• Çokluk 1. kişi: şagird i-dük.

c. Şart

• Teklik 1. kişi: bagda èr-sem.
• Teklik 2. kişi: ot èr-señ, şah i-señ.
• Teklik 3. kişi: yügrük èr-se, ogrı i-se, bar ise

d. Belirsiz geçmiş zaman

• Teklik 1. kişi: ot i-miş-sen.
• Teklik 3. kişi: perìlig èr-miş, bar i-miş, yok i-miş

7. Fiil Çekimleri

a) Emir-İstek

• Teklik 1. kişi: -ayın / -eyin, -gayın / -geyin,-ayım / -eyim (nadiren), -gayım / -geyim (tek tük), - ayın-men / -eyin-men
• Teklik 2. kişi: fiil kökü , -gıl / -gil, -gul / -gül (tek tük), -kıl: bar-gıl, kör-gil, bol-gul, tüş-gül, sew-gül, bayıt-kıl.
• Teklik 3. kişi: -su / -sü (tek tük MM ve HŞ), -sun /-sün: bol-su, kan-su, koy-su, tur-su, kèç-sü, kirsü, kèl-sü.
• Çokluk 1. kişi: -alıñ / -eliñ, -lıñ / -liñ, -alım / - elim (nadiren), -galıñ, -gelim: bar-alıñ, çık-alıñ, bil-eliñ, kör-eliñ.
• Çokluk 2. kişi: -ñ, -ñız / -ñiz, -ñuz,-ıñ / -iñ, -uñ / -üñ, -ıñız / -iñiz, -uñuz, -uñız, -ñlar / -ñler, -ıñlar: başla-ñ, yat-ma-ñ, okı-ñ, ederle-ñ.
• kişi: -sunlar / -sünler: agıla-sunlar, al-sunlar, kelsünler, kèltür-sünler.

b) Belirli Geçmiş Zaman

• Teklik 1. Kişi: -dım / -dim, -dum / -düm, -tım / - tim, -tum / -tüm / -ıp (turur)-men / -üp-men
• Teklik 2. Kişi: -dıñ / -diñ, -duñ / -düñ, -tıñ / -tiñ, -tuñ / -tüñ / -üp (turur)-sen / -üp-sen
• Teklik 3. kişi: -dı / -di, -tı / -ti / -p, -ıp, -up turur
• Çokluk 1. Kişi: -duk / -dük, -tuk / -tük; -dımız / - dimiz, -dümiz / -ıp turur-miz / biz / -üp-miz
• Çokluk 2. Kişi: -dıñız / -diñiz, -düñüz, -duñız / - ıp turur-siz / -üp-siz
• Çokluk 3. Kişi: -dılar / -diler, -tılar / -tiler / -up turur-lar / -may turur + kişi zamiri

c) Belirsiz Geçmiş Zaman

• Teklik 1. kişi: -mış-men / -miş-men: bol-mışmen.
• Teklik 2. kişi: -mış-sen / -miş-sen: kıl-mış-sen,
• Teklik 3. kişi: -mış / -miş: aç-mış, bagla-mış,
• Çokluk 1. kişi: -mış-miz / -miş-miz: bol-mış-miz.
• Çokluk 2. kişi: -mış-siz / -miş-siz: bol-mış-siz.
• Çokluk 3. kişi: -mış-lar / -mişler: turuk-mışlar, yıgıl-mışlar, tè-mişler.

d) Geniş Zaman

• Teklik 1. kişi: -r-men, -ar-men / -er-men, -urmen / -ür-men, -yur-men / -yür-men
• Teklik 2. kişi: -r-sen, -ar-sen / -er-sen, -ur-sen / ür-sen, -yur-sen / -yür-sen
• Teklik 3. kişi -r, -ar / -er, -ur / -ür, -ur ol, -yur / - yür
• Çokluk 1. kişi -r-biz, -ar-biz / -er-biz, -ur-miz ~ - biz / -ür-miz ~ -biz, -yur-biz / -yür-biz
• Çokluk 2. kişi -ar-siz / -er-siz, -ar sizler, -ur-siz / -ür-siz, -yur-siz / -yür-siz
• Çokluk 3. kişi -rlar, -arlar / -erler, -urlar / -ürler

e) Şimdiki Zaman

Zarf-fiil + (turur) + kişi zamiri.

• Teklik 1. kişi -a (u, yu) turur-men: bar-a tururmen ‘gidiyorum’, gitmekteyim’.
• Teklik 2. kişi -a (u, yu) turur-sen: bar-a turur-sen,
• Teklik 3. kişi -a (u, yu) turur: bar-a turur.
• Çokluk 1. kişi -a (u, yu) turur-miz: bar-a tururmiz, kıl-u turur-miz.
• Çokluk 2. kişi -a (u, yu) turur-siz: bar-a turur-siz.
• Çokluk 3. kişi -a (u, yu) turur-lar: bar-a tururlar.

f) Gelecek Zaman

• -gay / -gey + kişi zamiri (gelecek zamangereklilik),
• -ga / -ge + kişi zamiri (gelecek zaman-gereklilik ve istek),
• -ısar + kişi zamiri, -mış bolgay + kişi zamiri (tam ‘kesin’ gelecek zaman),
• -gum / -güm (+ turur), -gam / -gem (belirli gelecek zaman) ekleriyle teşkil edilir.

g) Gereklilik

-gu / -gü + kişi zamiri

• Teklik 2. kişi: -gü-sen: tamam üz-gü-sen ‘koparmalısın’.
• Teklik 3. kişi: -gu / -gü: kıl-gu ‘etmeli’, bil-gü ‘bilmeli’.

h) Dilek-İstek

• Teklik 1. kişi: -a / -e-men / -ga / -ge-men / -am / - em / -gam / -gem / -ay / -ey-men
• Teklik 2. kişi: -ga / -ge-sen: tutga-sen, çulgangasen
• Teklik 3. kişi: -a / -e: -
• Çokluk 1. kişi: -a / -e-biz, -ga / -ge-biz, -ka-biz: -
• Çokluk 1. kişi: -ga-siz: yay-ga-siz
• Çokluk 1. kişi:

- ı) Şart

• Teklik 1. kişi: -sa-men / -se-men, -sam / -sem: tap-sa-men
• Teklik 2. kişi: -sañ / -señ: sözlet-me-señ
• Teklik 3. kişi: -sa / -se: tedi er-se
• Çokluk 1. kişi: -sa-biz / -se-biz, -sa-miz / -semiz, -sak / -sek, -sañan / -señen (HŞ), -señin (HŞ): teslim kıl-sak • Çokluk 2. kişi: -sañız / -señiz: tile-señiz
• Çokluk 3. kişi: -sa-lar / -se-ler: tile-se-ler

Harezm Türkçesi Söz Varlığı

Harezm Türkçesi söz varlığında dikkati çeken ilk husus ikili kullanımlardır. Harezm Türkçesi metinlerinde bir kelimenin eski ve yeni şekli veya farklı şivelerdeki şekilleri bir arada kullanılmaktadır. Harezm Türkçesi söz varlığının öbür dikkat çeken özelliği de Harezm Türkçesi öncesi metinlerde geçmeyen veya nadir geçen çok sayıda kelimenin bu dönem eserlerinde yer almasıdır.