Ünite 10: Harezm Türkçesi Metin İnceleme IV: Oğuz Kağan Menakıbı

Oğuz Kağan Menakıbı

Oğuz Kagan Menakıbı 'nın bilinen tek yazma nüshası, Paris Bibliothèque Nationale, Supplement Turc, no. 1001'de kayıtlıdır. 1300'ler-de Uygur harfleriyle yazılan ve 21 varaktan (42 sayfa) oluşan eserin her sayfasında 9 satır bulunmaktadır. Son sayfasındaki iki satır ise eksiktir. Kimi sayfaların bazı yerleri okunamaz hâldedir. Yazmanın ilk neşri (bir bölümü olmak kaydıyla) RADLOFF [1837- 1918] tarafından yapıldı. ARAT [1900-1964] bu neşri 1933'te Türkçeye tercüme ederek yayımladı. Bu tercüme Muharrem ERGİN [1925-1995] tarafından kimi değişikliklerle 1000 Temel Eser serisinde yayımlandı. Rıza Nur, Oğuz Kağan destanını yeniden işleyerek ve başka destanlardan da katkılar yaparak Oğuzname adıyla yayımladı. Oguz Kagan Menakıbı, ilim alemince Oğuz Kağan Destanı olarak bilinmektedir. Oğuz Kağan Destanı'ndaki destan kelimesi, bir kişinin övünçle anlatılan durumları anlamında manakib 'övgünlükler' anlaşılmalıdır. Oğuz Kağanın menkıbelerini anlattığı için bu eseri Oguz Kagan Menakıbı olarak adlandırmak daha yerinde olacaktır. Genellikle Oğuznâme olarak adlandırılan Oğuz Kağan menkıbelerinin farklı ve pek çok rivayetleri vardır. Bunlar arasında en önemlileri şunlardır:

1. Reşîdü'd-dîn'in Câmi'ü't-tevârîh adlı Farsça eserinde yer alan rivayet
2. Harezm Türkçesi Oğuz Kağan Menâkıbı
3. Ebu'l-Gâzi Bahâdır Han'ın Şecere-i Terâkime'si
4. Yazıcızâde Alî'nin Târih-i Âl-i Selçuk adlı eserinin başında Câmiü't-tevârîh'ten çevrilen bölüm
5. Dede Korkut Oğuz-nâmeleri
6. Çağatay Türkçesi ile yazılmış Uzunköprü'de ele geçen manzum bir Oğuz-nâme

Oğuz Kağan Destanı'nda Moğolca sözcüklerin bulunması Çinggis Kağan [1167-1227]'dan sonraki dönemin izlerini taşıdığını gösterir. 1300'lü yıllarda yazılmış olduğu anlaşılan eserin bu özellikleri dikkate alındığında Harezm Türkçesi metni sayılması gerekir.

Metin İnceleme I

1. Bolsungıl- tep tediler. Anun anagusu
2. Oşbu turur
3. Takı mundın son sevinç
4. Tapdılar Gene künlerdir bir gün Ay Kağan
5. Nun közü yarıp bodadı, erkek ogul togurdu
6. Oşol ogul-nun önlüki çıragı kök
7. Erdi agızı ataş kızıl erdi közleri al saçları kaş-ları
8. Kara erdiler erdi. Yakşı nepsikilerdin
9. Körüklügrek erdi

Çeviri

1. Olsun, dediler. Onun resmi
2. Budur. Ve bundan sonra sevin
3. Diler. Gene günlerden bir gün Ay Kağan
4. In gözü parlayıp doğum sancıları başladı. Erkek çocuk doğurdu.
5. Bu çocuğun beti benzi mavi
6. İdi, ağzı ateş kızıl idi, gözleri elâ, saçları kaşları
7. Kara idi. Güzel perilerden
8. Daha güzel idi. Bu çocuk ana
9. Sının göğsünden ilk sütü emip bundan

Kelime İzahları

Igaçka : Ağaca

Kıyandkat : Gergedan

Buguni : Geyiği

Adugni : Ayıyı

Alıp-turur : Alıptır, almış

Tülüklüg : Tüylü

Yarıp : Parlayıp

Körüglügrek : Daha güzel

Belbagı : Kuşak

Metin İnceleme II

1. Gene oşbu ıgaçnın tübinde turdı. Kıyandkat
2. Kelip başı birle Oguz kalkanın urdı Oguz
3. Çıda birle kıyandkatnın başın urdı, anı
4. Öldürdi, kılıç birle başın kesti, aldı gitdi. Gene
5. Kelip kördi, kim: bir şunkar kıyandkat içegüsin
6. Yemekte-turur. Ya birle, ok birle
7. Şunkarnı öltürdi, başın kesti. Andına
8. Son tedi, kim: şunkarnur anagu
9. Sı oşbu-durur bugu yedi adug yedi çıdama

Çeviri

1. Gene o ağacın dibinde durdu. Boynuz burunlu
2. Gelip başı ile Oğuz'un kalkanına vurdu. Oğuz
3. Kargı ile boynuz burunluğun başına vurup onu
4. Öldürdü. Kılıç ile başını kesti, alıp gitti. Sonra
5. Gelip bir ala doğan boynuz burunlunun bağırsaklarını
6. Yemiş gördü. Ok yay ile
7. Ala doğanı öldürdü, başını kesti. Ondan
8. Sonra (Ala doğanın resm
9. İ budur.) Geyiği yedi ayıyı yedi kargım demir olduğundan

Kelime İzahları

Oşbu : Bu

Tübinde : Dibinde

Şunkarnı : Ala doğanı

Ketdi : Gitti

Birinçisige : Birincisine

Çalguz : Yalnız

Mören : Irmak

Öler-biz : Ölüyoruz biz

Kumuz : Kımız

Çürekige : Yüreğine

Metin İnceleme III

1. Tüşdi, anı sevdi, aldı; anun birle yatdı, tilegü
2. Sün aldı. Töl bogaz boldı. Künler
3. Din son ,keçelerdin son
4. Yarudı. Üç erkek ogul-nı togurdı. Birin
5. Çisige kök at koydılar, ikin
6. Çisige tag at koydılar, üçünçü
7. Süge Teb iz at koydılar
8. Andın son Oguz Kagan bedük
9. Toy berdi. el günge çarlıg

Çeviri

1. Düştü onu sevdi aldı, onun ile yattı dilek
2. İni aldı, döl döş oldu. Günler
3. Den sonra, gecelerden sonra gözü
4. Parladı. Üç erkek çocuk doğurdu. Birin
5. Cisine Gök adını koydular, ikin
6. Sine Dağ adını koydular, üçüncü
7. Süne Deniz adını koydular.
8. Ondan sonra Oğuz Kağan büyük
9. Ziyafet verdi. Halka yarlık

Kelime İzahları

Keçelerdin : Gecelerden

El künge : El aleme, halka

Çarlığ : Yarlık

Kurıkan : Çadır

Alalın : Alalım

Yiberdi : Gönderdi

Tartıp : Çekip

Amırak : Sevgili

Balıkları 'şehirleri' : +ları, balık (< balık+ları)

Metin İnceleme IV

1. Erdi. Oşol Urum kagan Oguz Kagan
2. Nun çarlığın saklamaz erdi; kadagla
3. Gu barmaz erdi. Munı söz söz
4. Ni tutmaz-men turur-men, tep yarlıg
5. Ka bakmadı. Oğuz Kagan çımad
6. Atup, ana atlagu tiledi. Çerig birle
7. Atlap, tuglarnı tutup kitdi.Kırık
8. Kündün son Muz tay tegen
9. Tagnun adakıga keldi, kurıkan

Çeviri

1. İdi. Bu Roma kralı Oğuz Kağan
2. In yarlığını dikkate almıyor idi; tutu
3. Vermez idi. Bunun söylediği söz
4. Ü tutmuyorum deyip yarlığ
5. A uymadı. Oğuz Kağan öfke
6. Gösterip, ona atlanmak istedi. Asker ile
7. Atlanıp, alemini kaldırıp gitti. Bin iki yüz
8. Kilometreden sonra Buz Dağı denilen
9. Dağın eteğine geldi, çadırın-

Kelime İzahları

Saklamaz erdi: Düşünmezdi

Tuğlamı: Tuğları

Çarukdun: Işıktan

Yörügüde: Yürüdüğünde

Kıp kızıl: Kıpkızıl

Sip sirjgir: Zincifre

Bedik: 'Büyük

Uruşdılar: Vuruştular

Çalluğ: Yele

Uruşunç: Vuruşma

Metin İnceleme V

1. Bargu tusu boldı. Urum kagannun
2. Bir karundaşı bar erdi; uruz beg tegen
3. Erdi. Ol Urus beg ogu-lun tag başı
4. Da terin mören arasıda
5. Yakşı berik balukka yumşadı. Takı
6. Tedi, kim: baluknı kadaglagu kerek turur;
7. Sen takı uruşğulardın son baluk –
8. Nı bizge sak-lap kelgil tep tedi.
9. Oguz Kagan oşol balukka atladı. Urus

Çeviri

1. Tutsak kazandı. Roma kralının
2. Bir kardeşi var idi; Rus bey derler
3. Di. O Rus bey oğlunu dağ başın
4. Da derin nehir içinde
5. İyi tahkim edilmiş şehre yolladı.
6. Şehri korumak gerektirr
7. Sen de savaştan sonra şehir
8. İ bizim için koru gel diye söyledi.
9. Oğuz Kağan bu şehre yürüdü. Rus

Kelime İzahları

Karundaşı : Kardeşi

Baluknı : Şehri

Biznin : Bizim

Buçurmuş : Buyurmuş

Bère-men : Vereyim

Kutı-bız : Saadetimiz

Tallar : Dallar

İlgerü : İleri

METİN İNCELEME VI

1. Kök çallug èrkek böri kördi. Oşbu kök
2. Böri Oguz Kaganga aytdı, kim: amtı
3. Çerig birle mundun atlan, Oguz,
4. Atlap él künlerni, beglerni keltür
5. Gil, men saña başlap yolnı körgürür
6. Men, tep tedi.Tan èrte boldukda
7. Oguz Kagan kördi, kim: èrkek böri
8. Çerignin tapuklarıda yö-rügü
9. De turur, sevindi. İlgerü gitdi.

Çeviri

1. Gök yeleli erkek kurt gördü. Bu gök
2. Kurt Oğuz Kağan'a, şimdi
3. Asker ile burdan atlanın, Oğuz,
4. Atlanıp halkı, beyleri getir,
5. Ben sana baş olup yolu gösterir
6. İm, dedi. Tan ağarınca
7. Oğuz Kağan erkek kurdu
8. Askerin önünde yürüyor
9. Gördü, sevindi. Doğuya gitti. Oğuz

Kelime İzahları

Atlan : Atlanın

Boldukda : Olunca

Çokurdın : Alacadan

Açkıç : Anahtar

Turlukları : Pencereleri

Öynün : Evin

Kalıkları : Çatıları

Orduga : Saraya

Tüşküre : Düşüre

Menlep : Kalıcı, ebedî

Metin İnceleme VII

1. Bedük bir yurt el kün èrdi. Yılkıları
2. Köp; ud, buzagları köp; altun kümüşleri köp;
3. Erdinileri köp èrdiler èrdi. Munda çürçet kagan
4. I, él küni Oguz Kaganga karşu
5. Keldiler. Uruş tokubaşlandı; oklar birle, kılıç
6. Lar birle uruşdılar. Oguz Kagan baş{l} adı,
7. Çürçet kagannı basdı, öltürdi, başın
8. Kesdi. Çürçet él künin öz agızıga
9. Bakın-turdı. Uruşgudun son Oguz Kagan-

Çeviri

1. Büyük bir yurt halk idi. At sürüleri
2. Çok, öküz, buzağıları çok; altın gümüşleri çok;
3. Mücevherleri çok idiler. Burada Mançurya kağan
4. I, halkı Oğuz Kağan'a karşı
5. Geldiler. Vuruş dokuş başlandı; oklar ile, kılıç
6. Lar ile vuruştular. Oğuz Kağan baş etti,
7. Çürçet kağanı yendi, öldürdü, başını
8. Kesti. Mançurya halkının kendi ağzına
9. Baktırdı. Vuruştan sonra Oğuz Kağan'

Kelime İzahları

Yılkıları : At sürüleri

Öltürdi : Öldürdi

Uruşğudun : Vuruşmada

Antağ : Öylece

Uslug : Akıllı

Kündünki : Güney

Buluğda : Yönünde

Metin İnceleme VIII

1. Kaygular tapdı. Oguz Kagan başadı.
2. Sanagulugsız nemeler, yılkı
3. Lar aldı. Yurtı ga, öyige tüşdi, kitdi
4. Gene dışarda kalmasın,
5. Belli olsun: Oğuz Kağan'ın
6. Yanında ak sakallı, kır saçlı
7. Uzak görüşlü bir yaşlı kişi var idi.
8. Anlayışlı, asil bir er idi. Mutemet
9. Di, onun adı Ulu Türk idi. Gün

Kelime İzahları

Sanağuluğsız : Sayısız

Yarjğakka : Yan tarafa

Buzğuluğ : Parça

Senlernürj : Sizlerin

İniler : Küçük kardeşler

Keneşip : Danışıp,meşveret

Kulaç : Karış

Tağuk : Topuk

kök terjrige : Gök yüzüne