Ünite 9: Harezm Türkçesi: Metin İnceleme III: Mukaddimetü’l-Edeb ve Mu’inü’l-Mürid’den Metin Örnekleri

Mu?addimetü’l-Edeb (Edebe Giriş)

• Zamahşeri tarafından Arapçayı öğretmek için 1128-1144 yılları arasında yazılıp Harezm şahı Atsız’a sunulmuştur.
• Arapçayı öğrenmek isteyenler için kısa cümleler ve kelimelerden oluşan bir sözlüktür.
• Mukad-dimetü’l-Edeb isimler, fiiller, isim ve fiil dışındaki dil bilgisi unsurları, isim çekimi, fiil çekimi diye beş ana bölümden oluşmaktadır.
• Arapça ifadelerin altında çeşitli yazmalarda Harezm Türkçesi, Farsça, Moğolca, Çağatayca ve Osmanlıcadaki anlamları verilmiştir.
• Alfabe sırasında bir sözlük şeklinde olmayıp fiiller Arapça baplara göre sıralanmıştır.
• Eserin bilinen yirmi nüshası mevcuttur.
• Bunlardan en eski nüshaları Harezm Türkçesi ve Farsça ile tercümeli olan Yozgat (istinsah tarihi 1257) ve Berlin (istinsah tarihi 1282) nüshalarıdır.
• Bunun dışında Paris, Şuster, Hive, Taşkent, İstanbul Üniversitesi, Süleymaniye Kütüphanesi, Arkeoloji Müzesi, Millet Kütüphanesi ve British Museum’da da nüshaları vardır.
• Polonyalı Türkbilimci Ananiasz Zajackowski 1967’de Yozgat nüshasının hayvanlarla ilgili bölümünü yayınlamıştır.
• Nuri Yüce Şuster nüshasınını neşretmiştir.
• Moğolca nüshasını 1938’de N. N. Poppe neşretmiş; bu nüshanın sözlük kısmı 2009’da M. S. Kaçalin tarafından Türkçeye çevrilmiştir.

Kelime İzahları

ara ayı : aralık ayı, (müslüman takviminde) on ikinci ay

ay : 30 günlük zaman dilimi

ay başı : ay başı

aynıñ yakı : ay sonu

bayram ayı : (müslüman takviminde) onuncu ay

bıltur : geçen yıl

bu yıl : bu yıl

cumadi’l-ahirat ayı : (müslüman takviminde) altıncı ay

cumadi’l-avval ayı : (müslüman takviminde) beşinci ay çak : çağ

èki paygambarnıñ arası ötken çakı : İki peygamber arası geçen dönem

kèce : gece

kèce kündüz : gece gündüz

kèceniñ bir ülüşi : gecenin bir bölümü

kèlür yıl : gelecek yıl

kış : kış

kışnıñ ahir kècesi : kışın son gecesi

kurban ayı : (müslüman takviminde) sonuncu ay

küz : güz, sonbahar

muharram ayı : (müslüman takviminde) önüncü ay

rabi‘u’l-ahir ayı : (müslüman takviminde) dördüncü ay

rabi‘u’l-avval ayı : (müslüman takviminde) üçüncü ay

racab ayı : (müslüman takviminde) yedinci ay

roza ayı : oruç ayı, (müslüman takviminde) dokuzuncu ay

safar ayı : (müslüman takviminde) ikinci ay

seksen yıl : seksen yıl

şa‘ban ayı : (müslüman takviminde) sekizinci ay

tañ : tan

yarım kèce : gece yarısı

yarulkı kèce : önceki gece

yay : yaz

yaz : ilkbahar

yıl : yıl

yılnıñ ülüşdin bir ülüş : yılın mevsimlerinden bir mevsim

Mu‘inü’l-Mürid

• 1313-1314 yıllarında İslâm adında bir şair tarafından Harezm bölgesinde yazılan ve yerli dil özelliklerini ihtiva eden bir eserdir.
• Şecere-i Terakime ’de eserin Türkmenler arasında çok yaygın olduğu ve Türkmenlerin ona göre hareket ettikleri söylenmektedir.
• Dinî şiirlerden meydana gelen eser yaklaşık 900 beyittir.
• Esas olarak Arapça bilmeyen göçebe Türkmenlere fıkıh ve tasavvufla ilgili bilgiler vermek üzere yazılmıştır.
• ?utadgu Bilig ve ‘Atabetü’l-?a?ayı? ’la aynı vezinde yazılan eserin dikkat çekici bir özelliği de dörtlüklerle yazılmış olmasıdır.
• Eser; iman, marifetü’lhak ve Hz. Peygamber, nasihat, zekat, iradat, edep, iktida, sohbet, şeriattarikat, nefis ve kalp, süluk, şükür ve zikir bölümlerinden oluşur.
• Bilinen tek yazması Bursa Yazma ve Basma Eserler Kütüphanesinde bulunmaktadır.
• 1988’de Recep Toparlı tarafından yayımlanan eser, 2008’de Recep Toparlı ve Mustafa Argunşah tarafından tekrar neşredilmiştir.

Metin Örneği

352

takı nefs nişanı şikayet kılur
dikir kılgu yèrde hikayet kılur
kurug da‘vi birle zahir körkütüp
ulaşu bu gafletni ‘adet kılur

353

fesadnı tilemişde emmare ol
nedamet kètürmişde levvame ol
hidayetga tevfik bolur mülhime
veli mutma‘inne tama’nine ol

354

inabet iradet üze hoş tebat
kılıp kılsa ta‘at biliñ bu sıfat
bile bolsa mevsuf bu nefsnüñ atı
bolur mutma’inne bulur ol necat

355

mürid yolnı muntèg bilü yörise
tèger maksudınga bu nefs korısa
ayıtmışda allah hakikat muhib
añar bag u bostan cahan tarısa

Çeviri

352

Nefis, nişanı şikâyet eder. Zikredecek yerde hikâye eder. Kuru dava ile açıkça gösterip sürekli bu gafleti âdet edinir.

353

Fesadı istediğinde nefs-i emmaredir, pişmanlık getirdiğinde nefs-i levvamedir. Hidayeti ve Allah’ın yardımını ilham eden, nefs-i mutmainnedir.

354

Kişi, inabet ve irade üzerine hoş sebat edip ibadet etse, bu nefsin adı bu sıfatlarla nitelendirilirse, mutmain olur ve kurtuluşu bulur.

355

Mürit, yolu böyle bilip yürürse ve bu nefis de fırsat verirse dileğine ulaşır. Kişi Allah’ın gerçek dost olduğunu söylediğinde onun için dünya ekilecek bağ ve bostandır.

Kelime İzahları

kurug ‘kuru, boş’ : < kuru-g

körkütüp ‘gösterip’ : < körküt-üp

ulaşu ‘daima’ : < ulaşu

tèger ‘değer’ : < tèg-er

tarısa ‘ekse’ : < tarı-sa

yörise ‘yürüse’ : < yöri-se

bile ‘ile’ : < bile

kètürmişde ‘getirince’ : < kèl-tür-miş+de.