Ünite 2: Harezm-Altın Ordu Türkçesinin Dil Özellikleri

Harezm-Altın Ordu Türkçesinin Dil Özellikleri

Yazım Özellikleri

Harezm-Altın Ordu Türkçesine ait metinlerin elimize ulasan nüshaları Arap alfabesi ile yazılmıştır. Arap harfli metinlerde en dikkat çekici özellikler şunlardır:

• b/p ünsüzleri tek noktalı, bazen de noktasız yazılmaktadır. P ünsüzü bazı durumlarda üç nokta ile de gösterilerek b’den ayırt edilir.
• c/ç ünsüzleri de tek noktalı olarak veya bazen de noktasız olarak yazılmaktadır. b/p’de olduğu gibi ç sesinin c sesinden ayırt etmek için üç nokta ile de gösterilmiştir.
• İlk hecedeki é/i bakımından bir bütünlük bulunmamaktadır. e’den i’ye geçişin tam olarak ne zaman gerçekleştiğini tespit etmek zordur. İmlaya bakıldığında kelimeyi i ile de, e ile de okumak mümkündür.
• Kalın ünlülü kelimelerde ? ve ? yanında Eski Anadolu Türkçesine has ? ve ? harflerinin kullanımına da rastlanmaktadır.
• Bazı çift ünsüzlü kelimeler tek ünsüzle yazılıp çift ünsüzlü olarak okunmaktadır. Bu tip durumlarda bazen şedde işareti de kullanılmaktadır.

Ses Özellikleri

Ünlüler

Ünlü Türleri

Harezm Türkçesinde a, ı, o, u; é, i, ö, ü ünlüleri bulunmaktadır. Karahanlı Türkçesinde ilk hece ünlüsü i olan bazı kelimeler, Harezm Türkçesinde kapalı e’ye (é) dönmüştür: Bés, yél, té-, yér (KE) gibi. Bu tip aslı kapalı e’li olup y / ? ile yazılmıs kelimeler yanında bazen ilk hecesinde e sesi bulunduran kelimeler de i / é okutacak şekillde y / ? ile yazılmıştır: kes-, es-, Teñri (KE) gibi. Bu durum Arapça, Farsça kelimelerin yazımında görülebilmektedir: imin>emin, biter>better (HS) gibi. Bununla birlikte eskiden beri e ile kullanılan kelimeler bu e sesini korumuşlardır: edgü, kelin, kendü, kerek vb. Yine eskiden beri i sesiyle kullanılan kelimeler de bu seslerini muhafaza etmişlerdir: bil-, bitig, kit- vb.

Ünlü Değişmeleri

Ünlü Uyumları

• Kalınlık-İncelik Uyumu: Bu uyuma göre bir kelime içindeki ünlülerin ya sadece kalın ya da sadece ince olması gerekir. Harezm Türkçesindeki Türkçe kelimeler genellikle buna uymakla birlikte uyum dışı kalan örnekler de bulunmaktadır: alnıge, anasıge, yalavaçıge, ogluñge. Arapça ve Farsça kelimelere Türkçe ekler eklendiğinde ise uyumda bir düzensizlik dikkati çeker: ademiga/ ademige, acebrak / acebrek gibi.
• Düzlük-Yuvarlaklık Uyumu: Harezm Türkçesinde hem kelime kök ve gövdelerinde hem de eklerde ve yardımcı seslerde düzlük-yuvarlaklık uyumu karışıklık arz eder. Eski Türkçeden itibaren düzlük-yuvarlaklık uyumuna uymayan, düz veya yuvarlak şekilleri kalıplaşmış kelimeler Harezm Türkçesinde de varlığını devam ettirir: altun, öñin, yülit-, üçegü, köni, agu, yorı- gibi.

Ünlü Yuvarlaklaşması (Dudaklılaşma)

• Kelime kök ve gövdelerinde: e->ö-: eksük>öksük, ewür->öwür-, -a->-o-: bark>bork, awuç>owuç, -e->-ö-: tesük>tösük, telük>tölük, sev->söw-, sewüglüg>söwüglüg, -ı- >-u-: ıçgın->uçgun gibi.
• Eklerde: İsimden İsim Yapan Eklerde: savlug, hisabsuz, bednamluk (HS), Fiilden İsim Yapan Eklerde: tapug, sevüg; İlgi Hali Ekinde: saçımnuñ, sakakımnuñ; İyelik Eklerinde: ivüñ, nasibüñ, avum, tapgum; Görülen Geçmiş Zaman Ekinde: taptum, taptuñ; Zarf-Fiil Ekinde: ivüp, tapup, yapup.

Ünlü Düzleşmesi

ü->i-: ünde->inde-, -o->-a-: sowı->savu-, kov->kav-, -u->- a-: suvsa->savsa-;

-ü->-i-: büt->bit-, -ü->-e-: süñük>süñek, töpü>töpe , -ü>-i: tilkü>tülki, berü>beri

Ünlü Kalınlaşması

-i->-ı-: isig>ısıg, silig>sılıg

Ünlü İncelmesi

-ı->-i-: bış->biş- , -u->-ü-: sun->sün

Ünlü Düşmesi

1. Hece kaynaşması sonucu ortaya çıkan ünlü düşmeleri ni + ol->nol-, niçe + ök>niçük, ni + erse>nerse.
2. Vurgusuz orta hece ünlüsünün düşmesi sonucu ortaya çıkan ünlü düşmeleri: tapgın>tapugın, kapgın>kapugın, ilgi>iligi
3. İ- Cevheri fiilinin kendinden önceki kelimeye eklenmesiyle ortaya çıkan ünlü düşmeleri: bolsa idi>bolsadı, içer iken>içerken
4. Ünlü ile biten fiil köklerine 1. çokluk şahıs emir eki geldiğinde araya -y- yardımcı ünsüzünün gelmeyip iki ünlüden birinin düşmesi: avla-alıñ>avlalıñ, oyna-alıñ>oynalıñ, izde eliñ>izdeliñ.

Ünsüzler

Ünsüz Türleri

Harezm Türkçesindeki ünsüzler, Karahanlı Türkçesindeki ünsüzlerle aynıdır. Bu dönemde hâlâ varlığını devam ettiren z / ? ve w ? veya ? / sesleri y /? ve v /? ile yer değiştirir.

Ünsüz Değişmeleri

Ünsüz Uyumlar

Ünsüz uyumu, Türkçe kelimelerde yan yana gelen ünsüzlerin seda bakımından birbirine benzemesidir.

keltür- / keldür-, küntüz / kündüz.

Eklere baktığımızda bazı eklerin uyuma girmiş örneklerine rastlanırken, bazı eklerde böyle bir eğilim görülmemektedir: unuttum, taptım, aktur-, taştın.

Ünsüz Ötümlüleşmesi

k>g: Harezm Türkçesinde kelime basındaki k-’ler korunurken, seyrek de olsa kelime içinde veya sonunda k>g değişikliği meydana gelmiştir: alçak>alçag, ayak>ayag).

t>d: Birkaç örnek dışnda kelime basında bulunan asli t- ’ler korunmuştur. té->dé-, tur->dur-.

İki ünlü arasında kalan -t-’ler de genellikle korunurken bazen -d-’ye değiştiği görülür: ata->ada-, butak>budak vb.

Ünsüz Ötümsüzleşmesi

z>s: Kelime içinde ve sonunda görülen bir değişikliktir:

-maz / -mez>-mas / -mes, izde->iste-, sekizinçi>seksinç.

Ünsüz Sızıcılaşması

• b>v: Kelime içinde ve sonundaki b’ler, bazı kelimelerde v’ye dönmüştür. Daha önceden dönüşüp w olan sesler korunmuştur: yabız>yawuz>yavuz, sub>suw>suv.
• ç>s: Kelime içinde ve sonunda görülür: iç>is-, néçe>nése vb.
• d>y: Kelime içinde ve sonunda görülen bir değişikliktir. Harezm Türkçesinde d’li ve y’li şekiller bir arada görülür.
• g>h: Kelime içinde görülür: satgaş->sathaş-.
• k>h: Kelime başında, içinde ve sonunda seyrek de olsa görülür: katun>hatun, aksak>ahsak, oksa->ohşa- vb.

Genizsileşme

b>m: Kelime başında görülen bir değişikliktir. İçinde geniz ünsüzü bulunan kelimelerde uzak benzeşmeyle bu değişiklik meydana gelmektedir: men, meñiz, meñze- ,min-, muñ, vb.

Ünsüz Düşmesi

G düşmesi: Harezm Türkçesinde bir ve birden fazla heceli kelimelerin sonundaki -g’ler genellikle korunmakla birlikte Oğuz Türkçesinin etkisiyle birden fazla heceli kelimelerde bazen düşürülmüştür:

arıg>arı, kamug>kamu, köprüg>köprü, tolug>tolu gibi.

R düşmesi: Bazı kelimelerde görülür: ir->i-, berk>bek>bik, kardaş>kadaş.

L düşmesi: Nadiren görülür: keltür->ketür-, oltur->otur- vb.

Ünsüz İkizleşmesi

iki>ikki, katıg>kattı / kattu.

Ünsüz Tekleşmesi

körkke bay>körke bay.

Göçüşme

-ns->-sn-: konşı>koşnı.

Şekil Özellikleri

Çekim Ekleri

a. İsim çekimi

• Çokluk
• İyelik
• Hal (yükleme hali, yönelme hali, bulunma hali, ayrılma hali, eşitlik hali, yön gösterme hali, vasıta hali)
• Aitlik

b. Fiil çekimi

• Kişi
• Zaman (geniş zaman, görülen geçmiş zaman, anlatılan geçmiş zaman, gelecek zaman)
• Kipler (emir kipi, dilek-istek kipi, şart kipi)

Zamanların birleşik çekimi

• Hikaye (geniş zamanın hikayesi, görülen geçmiş zamanın hikayesi, anlatılan geçmiş zamanın hikayesi, gelecek zamanın hikayesi, dilek-istek kipinin hikayesi, şart kipinin hikayesi)
• Rivayet (geçmiş zamanın rivayeti, dilek-istek kipinin rivayeti)
• Şart (geniş zamanın şartı, görülen geçmiş zamanın şartı, anlatılan geçmiş zamanın şartı)

Ek fiilin çekimleri

• Olumlu çekim
• Olumsuz çekim

Fiilimsiler

• Sıfat-fiiller
• Zarf-fiiller

Yapım Ekleri

a. İsimden isim yapan ekler
b. İsimden fiil yapan ekler
c. Fiilden isim yapan ekler
d. Fiilden fiil yapan ekler

Söz Varlığı

Harezm Türkçesinin söz varlığı bakımından en önemli özelliği Eski Türkçe ve Orta Türkçe dönemlerine ait diğer eser ve sözlüklerde geçmeyen veya nadir bulunan kelimelerin bulunmasıdır. Bunlar arasında karu “karşılık, mükâfat”, kedigle- “örtünmek, gizlenmek”, sözengür “konuşkan”, yulduz “ağaç kökü” gibi kelimeler bulunmaktadır.

Ses ve şekil özellikleri bakımından bir kelimenin hem Eski Türkçe ve Karahanlı Türkçesindeki eski şekillerinin hem de değişime uğramış yeni şekillerinin bir arada kullanıldığı görülür: küdegü / küyegü / küyev, sıçgan / sıçan, yıgaç / agaç vb.