Ünite 10: Kıpçak Türkçesi Şekil Bilgisi

Şekil Bilgisi Özellikleri

Çekim Ekleri

Sözlerin anlamını etkilemeyip, onların diğer sözlerle bir şekilde ilişkisini kurup söz grubunda veya cümlede görev almasını sağlayan eklere çekim ekleri denir.

İsim Çekimi

Çokluk

Kıpçak sahası metinlerinde de isimlerin belirsiz çokluğunu yapmak için +lAr eki kullanılır. Ünlü ile biten zamirlere, zamir “n”si olmaksızın ulanabilmektedir. Çokluk eki alan örnekleri kitabınızın 195. sayfasında bulabilirsiniz.

İyelik

İyelik ekleri, eklendikleri ismin kime/neye ait ve kimin/neyin parçası olduğunu işaret eder. Kıpçak sahası eserlerinde, teklik ve çokluk I. ve II. kişi iyelik eklerinin ünlüleri veya yardımcı ünlüleri her zaman düzlük uyumuna tabi değildir. Teklik ve çokluk III. şahıs iyelik ekleri çoğunlukla dar düz ünlülüdür. Ancak kendilerinden sonra bir hal eki geldiğinde dar yuvarlak ünlüye dönüştükleri de görülür. Kıpçak sahası eserlerinde kullanılan iyelik ekleri şu şekildedir:

I. tekil kişi +(I)m I. çoğul kişi +(I)mIz / +(U)mUz

II. tekil kişi +(I)ñ II. çoğul kişi +(I)ñIz / +(U)ñUz

III. tekil kişi +I/+U;+sI/+sU III. çoğul kişi +I; +sI; +lArI

İyelik eki alan örnekleri kitabınızın 195. sayfasında bulabilirsiniz.

Hal

İsimlerin söz grubu veya cümlede kullanışa çıktığında, söz grubunda veya cümledeki diğer sözlerle bağlantı kurmak için bulundukları durumdur.

Yalın Hal

Söz grubunda veya cümlede özne olarak görev yapan ismin bulunduğu haldir. İsimleri bu hale sokmak için ulanan bir ek yoktur.

İlgi Hali

İsim tamlamasında tamlayanın bulunduğu haldir. Diğer hallerden esasta ismi isme bağlaması bakımından ayrılır. Bu hal için Kıpçak metinlerinde ünsüzle sonlanan zamirlere +Iñ eki, ünlüyle sonlanan zamirlere veya isimlere +nIñ / + nUñ eki ulanır. Kullanılan ekler, bazen yuvarlaklık uyumunu bozar. İlgi halinin eki, men ve biz kişi zamirlerine eklendiğinde +im şeklini almaktadır. Türkçenin her dönem ve sahasında olduğu gibi Kıpçak sahasında da isimler, eksiz olarak ilgi halini ifade edebilmektedir. İyelik eki alan örnekleri kitabınızın 196. sayfasında bulabilirsiniz.

Yükleme Hali

Cümlede, geçişli fiil olan yüklemden etkilenen ismin bulunduğu haldir. Kıpçak sahası metinlerinde genel yükleme hali eki +nI’ dir. İyelik üçüncü kişi ekini almış¸ isimlerin yükleme haline sokulmasında genellikle +n eki kullanılır. Yaygın olmasa da, Oğuz Türkçesinin genel yükleme hali eki olan +I’ ya da metinlerde rastlanmaktadır. İsimlerin eksiz olarak yükleme haline sokulması, Kıpçak sahası eserlerinde de görülen bir durumdur. Yükleme hal eki alan örnekleri kitabınızın 196. sayfasında bulabilirsiniz.

Yönelme Hali

Öncelikli olarak ismin bağlı bulunduğu yüklemin yönünü gösteren haldir. Kıpçak sahası metinlerinde genel yönelme hali eki +GA ’ dir. Ek her zaman ünsüz uyumuna uymaz. İyelik eki almış¸isimlerin yönelme hali +A eki ile belirtilir. +A ekinin iyelik eki almamış¸ bazı sözleri yönelme haline sokmak için kullanıldığı da görülmektedir. Yönelme hal eki alan örnekleri kitabınızın 197. sayfasında bulabilirsiniz.

Bulunma Hali

Yüklemin ifade ettiği hareketin mekanını gösteren haldir. Bu halin eki +dA ’dır. Ötümsüz ünsüzle başlayan +tA şeklinin kullanışı yaygın değildir Bulunma hal eki alan örnekleri kitabınızın 197. sayfasında bulabilirsiniz.

Ayrılma Hali

Bağlı bulunduğu yüklemi mekan veya zarf olarak tamamlayan ismin bulunduğu haldir. Bu halin yaygın olarak kullanılan eki +dAn ’dır. Ek genellikle ötümsüzlük uyumuna uymaz. Ayrılma hali ekinin +dIn şekli de Kıpçak sahası metinlerinde görülür. Ayrılma hal eki alan örnekleri kitabınızın 197. sayfasında bulabilirsiniz.

Eşitlik Hali

Yüklemin ifade ettiği hareketin neye veya kime eşit olduğunu gösteren haldir. Bu halin eki +çA’ dır. Sürekli ötümsüz ünsüzlü şekil kullanıldığı için ötümlülük uyumuna uymaz. Eşitlik hal eki alan örnekleri kitabınızın 197. sayfasında bulabilirsiniz.

Vasıta Hali

Genellikle isimlerin yüklemlere zarf olarak bağlandığı haldir. Bu halin ifadesi, Kıpçak sahası metinlerinde daha çok bile, bilen ve birle yardımcı biçim biriml eriyle sağlanmaktadır.

Göktürk ve Uygur dönemi metinlerinde yaygın olarak vasıta hali için kullanılan +n eki, belirli bazı sözlerde bu hali ifade etmeye devam etmektedir. Tarihi Uygur sahası metinlerinde vasıta hali için kullanılan +lA ekine az da olsa bu sahada rastlamak mümkündür. Vasıta hal eki alan örnekleri kitabınızın 197. ve 198. sayfalarında bulabilirsiniz.

Yön Hali

Yüklemin sonlanmamış¸ yönünü zarf olarak gösteren haldir. +GArI eki ile bu hal ifade edilmektedir. Kitabınızın 198. Sayfasında yön hal eki alan örnekleri görebilirsiniz.

Aitlik

Aitlik, diğer tarihi devir ve sahalarda olduğu gibi Kıpçak sahası metinlerinde de +KI eki ile ifade edilir. Aitlik eki bu saha da ünsüz uyumuna uyar. Bu ek, ulandıkları sözleri aitlik ifade eden zamir veya sıfat olarak kullanılabilecek duruma sokarlar. Aitlik eki alan örnekleri kitabınızın 198. sayfasında bulabilirsiniz.

Fiil Çekimi

Fiil çekimi için kullanılan ekler veya ses bağımsızlığı bulunan yardımcı biçim birimler, ulandıkları fiillerin anlamlarını etkilemeden, onların söz gruplarında veya cümlelerde görev almalarını sağlayan eklerdir.

Fiil Çekiminde Kullanılan Kişi Ekleri

Fiil çekiminde kullanılan kişi ekleri, cümlede yüklemin ifade ettiği hareketin hangi özne tarafından ortaya çıkarıldığını işaret eden eklerdir. Köken olarak kişi ekleri ikiye ayrılmaktadır.

I. Tipteki Kişi Ekleri

Kişi zamiri kaynaklı olduğu düşünülen bu kişi ekleri ise geniş¸ zaman, öğrenilen geçmiş¸ zaman, şimdiki zaman ve gelecek zamanın çekimlenmesinde kullanılır. Kıpçak sahası metinlerinden anlaşıldığı kadarıyla, ses yapılarının bağımsızlığını korumasından dolayı, bu biçim birimlerde henüz tam ekleşme gerçekleşmemiştir. I. Tipteki kişi eklerinin kitabınızın 198. Sayfasında bulabilirsiniz.

II. Tipteki Kişi Ekleri

İyelik eki kaynaklı olduğu düşünülen bu kişi ekleri görülen geçmiş¸ zaman, şart ve kısmen istek kipinin çekimlenmesinde görev alırlar. II. tipteki kişi ekleri örneklerini kitabınızın 199. Sayfasında bulabilirsiniz.

Zamanlar

Görülen Geçmiş¸ Zaman

-DI

II. tipteki kişi ekleriyle çekime giren görünen geçmiş¸ zamanın bu türü genel olarak ünlü ve ünsüz uyumlarına uyar. –DI eki alan örnekleri kitabınızın 199. sayfasında bulabilirsiniz.

Öğrenilen Geçmiş¸Zaman

-p turur / -ptur / -p

-p zarf fiil ekinin tur- yardımcı fiilinin geniş¸ zaman eki almış¸ turur biçimiyle oluşturduğu “-p turur” kalıbı ve bu kalıbın ses olayları sonucunda almış¸ olduğu -p tur ve -p bakiyeleri Kıpçak sahası metinlerinde öğrenilen geçmiş¸ zamanı ifade etmek için kullanılmıştır. Birinci tipteki kişi ekleriyle çekimlenir.

-mIş

Kıpçak sahası metinlerinde öğrenilen geçmiş¸ zamanı ifade etmek için kullanılan diğer bir ek de - mIş ’dir. Birinci tipteki kişi ekleriyle çekimlenir. Öğrenilen geçmiş zaman örneklerini kitabınızın 199. sayfasında bulabilirsiniz.

Şimdiki Zaman

-A/-y turur ; -A/-y dIr

-A/-y zarf fiil ekinin tur- yardımcı fiilinin geniş¸ zaman eki almış¸ turur biçimiyle oluşturduğu -A turur kalıbı ve bu kalıbın ses olayları sonucunda almış¸ olduğu - A dIr bakiyesi Kıpçak sahası metinlerinde şimdiki zamanı ifade etmek için kullanılmıştır. Birinci tipteki kişi ekleriyle çekimlenir. Şimdiki zaman örneklerini kitabınızın 200. sayfasında bulabilirsiniz.

–AyUr; -IyUr; -yUr; -Ayor;-Ayorur

Metinlerde seyrek görülen ve Batı Türkçesinin şimdiki zaman ekiyle ilgili olan bir biçim birimdir.

Gelecek Zaman

-GAy; -GA

Yaygın kullanılan gelecek zaman ekidir. Birinci tipteki öznelik ekleriyle çekimlenir. Genel itibarıyla ses uyumlarına uyar.

-IsAr

Eski Anadolu Türkçesi metinlerinde gelecek zaman ifade etmek için kullanılan -IsAr eki, Kıpçak sahası metinlerinden Gülistan Tercümesinde de aynı işlevle görülür.

-AsI

Sadece Tuhfetü’z-Zekiyye’de örnekleri bulunan (Karamanlıoğlu 1994: 132) bu ek, birinci tipteki kişi ekleriyle çekimlenmektedir: alası men, al ası sen, alası, alası biz, al ası siz, al asılar (KTG 132). Şimdiki zaman eki alan örnekleri kitabınızın 200. sayfasında bulabilirsiniz.

Geniş¸Zaman

Kıpçak sahası metinlerinde geniş¸ zamanı ifade etmek için ünsüzle sonlanan fiillere -Ur ve -Ar; ünlü ile sonlanan fiillere -r eki ulanır. Çekimlenme birinci tipteki kişi ekleriyle yapılır.

Gelenekleşmiş¸ adlandırmayla geniş¸ zamanın olumsuzu için - mAs eki kullanılır. -mAs ekinin ses olayları neticesinde -mA şeklini almış¸ biçiminin de ayı görevin kullanıldığı metinlerde görülür. Geniz zaman eki alan örnekleri kitabınızın 200. sayfasında bulabilirsiniz.

Kipler

Emir Kipi

Hareketin emir biçiminde tasarlandığını göstermek için kullanılan kiptir. Kıpçak sahası metinlerinde de, üçüncü kişiler için kısmen olmak kaydıyla her kişi için ayrı ek bulunur. Emir kipi için kullanılan ekleri ve emir kipi alan örnekleri kitabınızın 201. sayfasında bulabilirsiniz.

Şart Kipi

-sA eki ile çekimlenen fiil, hareketin şart biçiminde tasarlandığını ifade eder. Kişi eklerinden ikinci tipte olanlar kullanılır. Şart kipi eklerini kitabınızın 201. sayfasında bulabilirsiniz.

Gereklilik Kipi

Gereklilik ifadesi için Kıpçak sahası metinlerinde ya “ fiil+şart eki+kişi eki kerek” veya “ fiil+mAK + kerek+kişi eki ” kalıplarından yararlanılır. Şart kipi eki örneklerini kitabınızın 201. sayfasında bulabilirsiniz.

İstek Kipi

Hareketin istek biçiminde tasarlandığı -A eki aracılığıyla ifade edilir. Bu ekin yaygın kullanışı yoktur. İstek kipi eki örneklerini kitabınızın 201. sayfasında bulabilirsiniz.

Zamanların Birleşik Çekimi

Hikaye

Görülen Geçmiş¸ Zamanın Hikayesi: -DI irdi: niçük kim burun tuttuñ irdi (MG 32a/9).

Öğrenilen Geçmiş¸ Zamanın Hikayesi -mIş idi ; -mış irdi: kördüm yazıl mış irdi uçmak işiginde (İM 84b/8).

- p idi ; -p turur idi ; -p turur irdi: ol kavm kim andan zulm kör üp idiler (GT 33/3).

-GAn idi: kime zahmetin çekmegen idi (GT 33/12).

Geniş¸Zamanın Hikayesi: -Urdı ; -Ar/-Ur/-r idi ; -Ar/-Ur/- r irdi: yüzin körse bol urdı mübtela (GT 30/1).

Gelecek Zamanın Hikayesi: -GAy idi ; -GAy irdi: öz kereminden yazukın bagışlap azad kılsa ni bol gay idi (GT 25/4);

Şart Kipinin Hikayesi: -sAydI ; -sA idi ; -sA irdi: keşke bil se irdim kabul kılgay mu meni (İM 81b/7)

Rivayet

Geniş¸ Zamanın Rivayeti -Ar/Ur/-r imiş; -Ar/Ur/-r irmiş: y ir imiş gam (GT 247/2); yügenni niçük tut ar irmiş (MG 39b/3-4).

Şart Görülen Geçmiş¸ Zamanın Şartı: -DI/-DU ise ; -DI/-DU irse: kayda koyd uñ ise kema- huve anda koygıl (MG 95a/5).

Öğrenilen Geçmiş¸ Zamanın Şartı: -mış-mışsa: Sançar urmış- mışsa Sonkur urmışdı (KTS 136).

Geniş¸Zamanın Şartı: -Ar/-Ur/-r ise; -UrsA/-rsA : al ursam (KK 26a4/).

Ek-Fiilin Çekimi

Türkçenin ilk tespit edilen yazılı metinlerinden beri, öncelikli görevi isimlerin yüklem olmasını sağlamak olan ek-fiil, Orhun harfli metinlerde er- olarak belirlenmiştir. Ek-fiil, Kıpçak sahası metinlerinde ir-, i- veya Ø olarak görülmektedir. Bu sahada, aynı görevde tur- fiili de, özellikle geniş¸ zaman bildirimlerinde ek-fiil olarak işlev görmüştür.

Ek-Fiilin Geniş¸Zaman Çekimi: Yüklem olacak isme bağlı olan ir- ek-fiilinin geniş¸ zamanda şekimlenmiş biçimi kişi eklerini alır. Böylece isimler ek-fiil aracılığıyla geniş¸ zaman ifade ederek yüklem olur.

ir- ek-fiil ve geniş¸ zaman eklerinin görevi isme bağlı olan kişi eklerine yüklenir. Ek- fiilin ve geniş¸ zaman ekinin görevini üzerine alan kişi eklerine bildirme ekleri de denir. İste bu bildirme ekleri bağlı olduğu ismi geniş¸ zamanda yüklem yapar.

tur- yardımcı fiili de, ir- fiiliyle eş görevli kullanılmıştır:

Ek-Fiilin Öğrenilen Geçmiş¸ Zaman Çekimi: Ek-fiil, öğrenilen geçmiş¸ zaman çekimlenmesinde ir- veya i- biçimleri belirlenmiştir.

Ek-Fiilin Görülen Geçmiş¸Zaman Çekimi: Ek-fiil, görülen geçmiş¸ zaman çekimlenmesinde ir- veya i- biçimleri belirlenmiştir.

Ek-Fiilin Şart Çekimi: Ek-fiil, şart çekimlenmesinde de ir- veya i- biçimlerinde belirlenmiştir.

Ek-Fiilin Sıfat Fiil Eki Alması:

Ek-fiil, Kıpçak sahası metinlerinde sadece -dük sıfat fiil ekini almaktadır.

Ek-Fiilin Zarf Fiil Eki Alması: Kıpçak sahası metinlerinde ek-fiilin -ken zarf fiil eki- nin yanında - geç zarf fiil ekini de aldığı görülmektedir

. Ek-Fiilin Olumsuz Çekimi: Ek-fiilin ile yüklemleştirilen isimlerin olumsuz biçimi daha çok degül / dögül yardımcı sözüyle yapılmaktadır. EK fiilin çekimi örneklerini kitabınızın 202. ve 203. sayfalarında bulabilirsiniz.

Fiilimsiler

İsim Fiil Ekleri

Hareket ismi yapmak için Kıpçak sahası metinlerinde -Iş’ e göre -mAK eki daha yaygın kullanılır.

Sıfat Fiil Ekleri

Sıfat fiil ekleri, fiillere eklenerek varlıkları hareketlerine göre geçici olarak adlandıran veya betimleyen sözler oluşturma görevine sahiptir. Kıpçak sahasında belirlenen sıfat fiil eklerini kitabınızın 203. sayfasında bulabilirsiniz.

Zarf Fiil Ekleri

Zarf fiil ekleri, fiillere ulanıp onları zarf olarak kullanılabilecek şekle sokarlar. Kıpçak sahası metinlerinde geçen zarf fiil eklerini kitabınızın 204. ve 205. sayfalarında bulabilirsiniz.

Yapım Ekleri

Bilgileri adlandırmak amacıyla söz türetmek için var olan sözlere ulanan biçim birimler yapım ekleri olarak adlandırılır. Kıpçak sahası metinlerinde kullanılan yapım ekleri şunlardır:

İsimden İsim Yapan Ekler +aç . yalañ+aç; +An. ogul+an, ir+en; +AgU, +Av /+Ov, +AvU. birev, üçöv, bişevü, toksavu, yidegü; +Ar / şAr. üç+er, dört+er, yedi+şer; +ey. il+ey; +çA. Arap+ça, bar+ça; +çAK . oyun+cak, kök+çek, il+çek;. +çI. yay+çı, kömür+çi, tegirmen+çi, boyag+ç; + çUK. it+çük, kıska+çuk, kap+çuk, köl+çük; +CUKAz. it+çükez, kul+çukaz, at+çukas, yüz+cügez; +DAş. kökür+deş, boy+daş, yol+daş; +dUrUK. boyun+duruk, kömül+dürük, burun+duruk; +GA. baş+ka, öz+ge; +gü . köz+gü; + GInA . ulu+gına, at+gına, bey+gine, bular+gına; +lI / +lU; -lIg/- lUg. körk+lü, bilig+li, yay+lu, küç+lü, at+lı, at+lıg, sag+lıg, at+lıg, il+lig, korku+lug; +lIK/+lUK . arık+lık, bol+luk, esen+lik, edgü+lük; +maç . til+maç; +nçI. ikki+nçi, üç+ünçi, on+ınçı, yüz+inçi; +rAK. artuk+rak, bilge+rek; +sIz/+sUz. azuk+sız, til+siz, idman+suz; +sul . yok+sul; +şın. sarı+ şın; +z. iki+z.

Fiilden İsim Yapan Ekler -A. çevr-e, ölç-e, yak-a; -Aç. kül-eç; - AçAK. iç-ecek, yat-açak, kel-eçek, yaz-açak; - AgAn. iç-egen, kül-egen, aç-agan, bar-agan; -AK. kon-ak, kuç-ak, öl-çek, otur-ak; -am. tut-am; - an . uç-an; - çAK . em-çek, kabar-çak; - ıçı, -çi. okı-çı, tilen-çi; -çu k. kabarçuk; - dI/-dU. karal-dı, öv-dü, yuyun-du; -G . bil-i-g, agrıg; -GA . kıska, kavurga, süpürge; -GAç . oltur-gaç, tart-gaç, tep-keç; -GAK. bat-kak, il-gek, kaç-kak; -GAn . kudurgan, süpür-gen, unut-kan; -GI/-GU . bur-gı, bıç-kı, dir-gi, sev-gü, kes-ki; -GIç/-GUç. aç-kıç, agın-guç, süz-güç; - GIçI/-GUçI . al-guçı, tut-guçı, yon-guçı; -I/-U. kork-u, ölç-i, öl-i (GT 189/10), sat-ı, yaz-ı; - IçI /-UçI . Al-ıçı, biliçi, iç-üçi, küt-üçi; -K. aç-u-k, bit-i-k, böl-ü-k, tamız-ı-k; - KIn /-KUn. sep-kün, taş-kın, uç-kun, yar-kın; -m. bog-um, öl-ü-m, yar-ı-m; - mA. süz-me, kaz-ma; -mAK . oymak, iç-mek, ye-mek; -mAKlIK . bit-meklik, koparmaklık; mAn . talaş-man, tegir-men; -mİş . yi-miş; - muk . kus-muk; - n . ak-ı-n, kel-i-n, tüt-ü-n, yıg-ı-n; -nç. ınan-ç, umun-ç, sağın-ç; -ş . biliş, sanç-ı-ş, olur-u-ş, öp-ü-ş, çapı-ş; -t. ög-ü-t, sark-ı-t, yan-u-t; - vUç . çimdi-vüç, yülüvüç; -z. kö-z, sö-z.

İsimden Fiil Yapan Ekler +A- . ad+a-, aş+a-, küç+e-, til+e-; +Ar-. ak+ar-, kök+er-, yaş+ar-; +dA- . al+da-, at+ta-; +ga-. yır+ga-; +I-, +U-. agr+ı-, bay+ı-, taş+ı-; +K-. yol(u)+k-, çın(ı)+k-, kéç(i)+k-; +KIr- / +KUr- . kıç+kur-, süm+kür-; +lA- . söz+le-, yazuk+la-; sayrı+la-n-, baz+la-ş- , kız+la-t-; +r- . eski+r-, kara+r-; +rgA -. açı+rga-; +sA- . su+sa-, kutkaruv+sa-; +sIn- . bey+sin-, erk+sin-; +sIrA. uyuk+sıra-.

Fiilden Fiil Yapan Ekler -ala -. kov-ala-; -Ar- . çık-ar-, kayt-ar-, kop-ar-; - der -. kön-der-; -DIr- / -DUr- . aç-tur-, bil-dir-, birik-dür-, iç-dir-, kızdır-, sındur-, sat-tır-, üleştür-; Gır- / -GUr- / -KIr -. bat-kır-, bil-gir-, tir-gir-, turgur-, yat-kır-; -GIz- / -GUz- . kir-giz-, kör-güz-, tir-giz-, tur-guz-, oltur-guz-; -I- . kaz-ı-; -k-. kir-i-k-, tur-u-k-, yulk-; -GAr -. öt-ker-, az-gar-; -l- . aç-ı-l-, arı-l-, bil-i-l-, koş-ıl-, ur-u-l-; -mA-. sözle-me-, tap-ma-; -n -. arı-n-, bil-i-n-, kör-ü-n-, kizle-n-, yap-ı-n-; -p- . kır-p-, ser-p-; -r-; -Ir-;- Ur-. art-ur-, biş-ür-, aş-ur-, tüş-ür-; -ş-. bir-i-ş-, okşa-ş-, sancı-ş-, tap-ı-ş-; -t-. agar-t-, boşa-t-, ohşa-t-, uya-t-, oku-t- ; - ü- . sür-ü-; -y-. ko-y-, to-y-; -z -. em-i-z-, tam-ı-z-, ag-ı-z