Ünite 4: Uyuşmazlık Yargısı

Giriş

09.07.1945 tarih ve 4788 sayılı Uyuşmazlık Mahkemesi Kurulması Hakkında Kanun’un kabulü ile adli ve idari yargı yerleri arasında hukuk işlerinden doğan görev ve hüküm uyuşmazlıklarını kesin olarak çözmeye yetkili olmak üzere Uyuşmazlık Mahkemesi kurulmuştur. Böylelikle, yargı ayrılığı ilkesinin ortaya çıkardığı uyuşmazlık yargısı Türk Yargı Örgütü sistemimizde pozitif anayasal dayanağına kavuşmuştur.

Bu mahkeme, 1961 Anayasası’nın 142. maddesinde de bağımsız yüksek mahkeme olarak yerini almış ve görev alanı, ceza alanında doğan görev ve hüküm uyuşmazlıkları da dahil edilerek genişletilmiştir. Günümüzde 1982 Anayasası’nın 158. maddesinde, bir yüksek mahkeme olarak yerini korumaktadır.

Genel Olarak Uyuşmazlık Yargısı

Ülkemizde birden çok yargı kolu bulunduğundan, bunlar arasında görev ve hüküm uyuşmazlıklarının çıkması kaçınılmazdır. İşte, uyuşmazlık mahkemesinin varlık nedeni, bu tür görev ve hüküm uyuşmazlıklarının giderilmesinin sağlanmasıdır.

Kimi uyuşmazlık türleri için çözüm, Uyuşmazlık Mahkemesine bırakılmamış, Anayasa’da gösterilmiştir. Anayasa’nın 158. maddesinin üçüncü fıkrasına göre, “Diğer mahkemelerle, Anayasa Mahkemesi arasındaki görev uyuşmazlıklarında, Anayasa Mahkemesi’nin kararı esas alınır.”

Yine, Anayasa’nın 160. maddesinin ikinci fıkrasına göre, “Vergi, benzeri mali yükümlülükler ve ödevler hakkında Danıştay ile Sayıştay kararları arasındaki uyuşmazlıklarda Danıştay kararları esas alınır.” Anayasa ile çözümü gösterilenler dışındaki uyuşmazlıklar, Uyuşmazlık Mahkemesince çözüme bağlanır. Bu çerçevede, “Uyuşmazlık Mahkemesi adlî ve idari yargı mercileri arasındaki görev ve hüküm uyuşmazlıklarını kesin olarak çözümlemeye yetkilidir.”

Görüldüğü üzere, uyuşmazlık yargısı, adli ve idari yargı mercileri arasında ortaya çıkan görev (yargı yolu) ve hüküm uyuşmazlıklarının giderilmesini konu alan yargısal faaliyet çeşididir. Bu yargı kolu, farklı yargı kollarına dâhil iki ayrı yargı yeri (hukuk mahkemesi ile idare mahkemesi) arasındaki görev ve hüküm uyuşmazlıklarının ortadan kaldırılmasına yönelik bir işlev yürütür. Bu yargı türünde yetkili yargı yeri, Anayasa ile görevlendirilmiş, bağımsız bir yüksek mahkeme olan Uyuşmazlık Mahkemesidir.

Uyuşmazlık Mahkemesi, anayasal çerçevede ilk defa 1961 Anayasası ile düzenlenmiş; 1982 Anayasası da 158. maddesinde bu mahkemenin kuruluşu, görevi ve işleyişi ile ilgili bir hükme yer vermiştir. Bu Mahkemenin kuruluşu ve görevleriyle ilgili ayrıntılı düzenleme ise, 12. 06. 1979 günlü ve 2247 sayılı “Uyuşmazlık Mahkemesi’nin Kuruluşu ve İşleyişi Hakkında Kanun” ile yapılmıştır.

Yetkili Yargı Yeri Olarak Uyuşmazlık Mahkemesi

Uyuşmazlık Mahkemesi, bir başkan ile altı asıl, altı yedek üyeden kurulur.

Anayasa Mahkemesi, başkanlığın boş veya başkanın özürlü veya izinli olması hâllerinde başkana ait görev ve yetkileri kullanması ve yerine getirmesi için, yine kendi asıl ve yedek üyeleri arasından bir başkan vekili seçer.

Uyuşmazlık Mahkemesi’nin başkanının, başkanvekilinin ve üyelerinin görev süreleri, dört yıldır. Görev süresi bitenler yeniden seçilebilirler. Uyuşmazlık Mahkemesi’nin yönetimi ve temsili başkana aittir. Bölümler ve Genel Kurul, Uyuşmazlık Mahkemesi başkanının başkanlığı altında toplanır.

Başsavcılar: Yargıtay ve Danıştay, başsavcıları veya görevlendirecekleri yardımcıları, gerekli gördüklerinde veya Mahkemece gerekli görülen durumlarda yazılı olarak düşüncelerini bildirirler veya toplantılarda sözlü açıklamalarda bulunurlar, oya katılmazlar.

Bu çerçevede, ilgili başsavcılar, görev konusunun Uyuşmazlık Mahkemesinde görüşülmesini isteme, yazılı olarak görüşlerini belirtme, gereken durumlarda sözlü açıklamalarda bulunma yolu ile Uyuşmazlık Mahkemesinin işleyişine katkıda bulunurlar.

Raportörlük: Uyuşmazlık mahkemesine, mahkemenin çalışmalarına yardımcı olmak üzere, Uyuşmazlık Mahkemesi başkanının takdir edeceği sayıda geçici raportör verilir.

Geçici raportörler, hâkimlik ve savcılık mesleğinde en az dört yılını ikmal etmiş ve üstün başarısıyla Uyuşmazlık Mahkemesinde yararlı olacağı anlaşılanlar arasından Uyuşmazlık Mahkemesi Başkanının isteği ve ilgilinin muvafakati üzerine, mensup oldukları müesseselerin yetkili mercileri tarafından geçici olarak görevlendirilirler. Bunların özlük işlerinde mensup oldukları mesleklere ait hükümler uygulanır ve raportörlükte geçirdikleri süreler mesleklerinde geçmiş sayılır. Ancak, terfilerinde Uyuşmazlık Mahkemesi Başkanı tarafından verilecek yazılı bilgi esas olur.

Geçici raportörlerin görevlerini, Uyuşmazlık Mahkemesi başkanı belirler. Başkan gerekli görürse, dosyayı raporu düzenlemek, üzere bir üyeye dahi verebilir. Raporlarda, raporun yazanın doğru bulduğu sonuca ilişkin gerekçeli düşüncesi de gösterilir.

Yazı İşleri ve Diğer Görevliler: Uyuşmazlık Mahkemesi başkanının isteği ve inhası üzerine, Adalet Bakanlığınca atanacak bir görevli, Başkanlık Sekreterliği görevini yerine getirir ve Anayasa Mahkemesi binasında görev yapar.

Uyuşmazlık Mahkemesi başkanının görevlendireceği bir kâtip, Uyuşmazlık Mahkemesi Yazı İşleri Müdürlüğü görevini yapar. Mahkemenin mübaşirlik, dağıtım ve temizlik işleri ile bu mahkemeye ait araçların şoförlük hizmetleri Adalet Bakanlığınca atanacak görevliler tarafından yürütülür.

Bu bölümde sayılan tüm görevlilerin özlük işlerinde mensup oldukları mesleklere ait hükümler uygulanır ve bu mahkemede geçirdikleri süreler mesleklerinde geçmiş sayılır; ancak, terfilerine Uyuşmazlık Mahkemesi başkanı tarafından verilecek yazılı bilgi esas olur. Başkan, görevlilerin hangi işlere bakacaklarını belli etmek ve hizmetinden yararlanamayanları geldikleri kurumlara göndermek yetkisine sahiptir.

Uyuşmazlık Mahkemesinin Görev ve Yetkileri: Uyuşmazlık Mahkemesinin görevi, adli ve idari yargı mercileri arasındaki görev (yargı yolu/yargı kolu) uyuşmazlıklarını ve hüküm uyuşmazlıklarını inceleyerek, kesin bir biçimde çözüme kavuşturmaktır. Buna göre, Uyuşmazlık Mahkemesinde, hukuk mahkemeleri ile idare mahkemeleri (veya Danıştay, vergi mahkemeleri) arasındaki görev ve hüküm uyuşmazlıkları çözümlenir.

Uyuşmazlık Mahkemesinin görev alanı; adlî ve idari yargı mercileri arasındaki görev ve hüküm uyuşmazlıklarını karara bağlamak olduğundan, bu yargı düzenlerine girmeyen yargı mercileri arasındaki uyuşmazlıklar, Uyuşmazlık Mahkemesince çözümlenmez. Uyuşmazlık Mahkemesinin görevleri iki bölüme ayrılır. Bunlardan biri, “görev (yargı yolu/ yargı kolu) uyuşmazlığı”, diğeri ise, “hüküm uyuşmazlığı”dır. Görev (yargı yolu) uyuşmazlıkları da, “olumlu görev uyuşmazlığı” ve “olumsuz görev uyuşmazlığı” olmak üzere ikiye ayrılır.

Olumlu görev uyuşmazlığı, “başka bir yargı düzeninin görevi içine girdiği gerekçesi ile görevsizlik itirazının mahkemece reddi üzerine, görev alanı korunmak istenen yargı düzeni içinde yer alan Başsavcının, görev konusunun incelenmesini Uyuşmazlık Mahkemesinden istenmesi” olarak tanımlanabilir.

Olumlu görev uyuşmazlığı, adlî ve idari yargıya bağlı ayrı iki yargı merciine açılan ve tarafları, konusu ve sebebi aynı olan davalarda bu yargı mercilerinin her ikisinin kendilerini görevli sayan kararlar vermiş olmaları, görev kararlarına karşı itiraz yolunun açık olduğu ceza davalarında ise, bu kararların kesinleşmiş bulunması durumunda ortaya çıkar. Olumlu görev uyuşmazlığının giderilmesini isteyen taraflardan birinin taraf sayısından iki fazla düzenleyeceği dilekçe ile başvurduğu yargı mercii, dilekçelerden birini ve varsa eklerini yazı ile diğer yargı merciine derhal iletir ve dava dosyasının kendisine gönderilmesini ister. Diğer dilekçeler ve varsa eklerini, yedi gün içinde cevabını bildirmesi için karşı tarafa ve ilgili makamlara tebliğ eder.

Tebligat yapılan taraf veya ilgili makam, süresi içinde bu yargı merciine cevabını bildirmezse, cevap vermekten vazgeçmiş sayılır. Dilekçeyi, alınan cevapları ve varsa ekleri ile dava dosyalarını, Uyuşmazlık Mahkemesine gönderir ve görevli yargı merciinin belirlenmesini ister. Bu takdirde her iki yargı mercii de, 18 inci maddede öngörüldüğü şekilde davanın görülmesini geri bırakır.

Olumsuz görev uyuşmazlığı ise, adlî ve idari mercilerinin tarafları, konusu ve sebebi aynı olan davada kendilerini görevsiz görmeleri ve bu yolda verdikleri kararların kesin veya kesinleşmiş bulunması halinde söz konusu olur. Bu uyuşmazlığın giderilmesi istemi, ancak davanın taraflarınca ve ceza davalarında ise ayrıca ilgili makamlarca ileri sürülebilir.

Hüküm uyuşmazlığı ise, adlî ve idari yargı mercileri tarafından görevle ilgili olmaksızın kesin olarak verilmiş veya kesinleşmiş, aynı konuya ve sebebe ilişkin, taraflarından en az biri aynı olan ve kararlar arasındaki çelişki yüzünden hakkın yerine getirilmesi olanaksız bulunan hallerde ortaya çıkar. Hüküm uyuşmazlığının giderilmesi için, ilgili kişi veya makam Uyuşmazlık Mahkemesi’ne başvurur. Bu halde olumsuz görev uyuşmazlığının çıkarılması ile ilgili usul kuralları uygulanır.

Uyuşmazlık Mahkemesinin Çalışma ve Yargılama Usulü: Uyuşmazlık Mahkemesinde, üye tam sayısı hazır bulunmadıkça görüşmelere başlanamaz ve karar verilemez. Eksik üyenin yeri o üyenin geldiği yargı merciinin yedek üyesi ile bu olmadığı takdirde başka bir yedek üye ile doldurulur. Mahkeme, her toplantı dönemi başında, yıllık çalışma planını yapar.

Uyuşmazlık Mahkemesinde incelemeler dosya üzerinde yapılır ve bu kanunda belli edilenler dışında çoğunlukla karar verilir.

Uyuşmazlık Mahkemesi Başkanın çağrısı üzerine, Başkentte, mahkeme için ayrılan yerde toplanır. Toplantının gündemi toplantıdan en az üç gün önce, raporlarla birlikte üyelere ve uyuşmazlıkla ilgili Başsavcı veya Başkanın sözcülerine dağıtılır. Başkan, mahkemeye gelen işlerden, tedbirli olanlarla yürütmenin durdurulması istemli bulunanlar gibi acele nitelikte olanların adli tatilden önce bitirilmesi için gerekli tedbirleri alır.

Uyuşmazlık Mahkemesi her yıl bir eylülde başlamak üzere, 21 Temmuz’dan 31 Ağustos’a kadar çalışmaya ara verir. Uyuşmazlık Mahkemesinin kararları kesindir. Başkanın uygun göreceği kararlar Resmî Gazete’de yayımlanır.