Ünite 4: Yaşlılıkta Sık Görülen Hastalıklarda Bakım

Giriş

Son yıllarda dünya nüfusunun giderek yaşlanması sağlık alanındaki olumlu gelişmelerin bir sonucudur. Yaşlılıkta; tansiyon yüksekliği, damar sertliği, şeker hastalığı gibi kronik hastalıklar zihinsel faaliyetlerde azalmaya yol açar.

Yaşlılıkta zihinsel faaliyetlerdeki azalma kronik hastalıklar, ruhsal çöküntü, depresyon, fiziksel aktivite azlığı, asosyal yaşam tarzı ve sigara ve alkol kullanımının bir sonucu olarak karşımıza çıkar.

Yaşlılık hastalanmayı kolaylaştırır. Bu nedenle vitamin takviyeleri, fiziksel egzersizler, aşılanma gibi yöntemler ile bağışıklık sistemi güçlendirilmeli; düzenli ve daha sık sağlık kontrolü yaptırılmalıdır.

Yaşlılıkta bakıma öncelikle gereksinimi olanlar

• Yalnız yaşayanlar
• İnkontinansı (idrar kaçırması) olanlar
• Sosyal izolasyonda olanlar
• Yakınında akrabaları olmayanlar
• Birden fazla tıbbi sorunu olanlar
• Fiziksel olarak hareketsiz olanlar
• Bunaması olanlar
• Depresyonu olanlar
• Kısa bir zaman önce yakınını kaybetmiş olanlar
• Hastaneden henüz taburcu edilmiş olanlar
• Günlük yaşam aktivitelerini kaybetmiş olanlardır.

Güvenli Çevre

Yaşlılıkta yaralanmayı önlemek için uygun aydınlatma ve elektrik tesisatı, eşyaların uygun yerleşimi, zeminin kaygan olmayacak ve yürürken takılmayı engelleyecek şekilde ayarlanması, tuvalet ve banyoda tutamakların yer alması ve eşyaların kolayca erişilebilir olması; merdivenlerde tırabzan ve kaymayı önleyici bantlar; mutfakta rafların uygun yükseklikte olması ve masa ve sandalyelerin sabitlenmesi; yatak odasında ergonomik, rahat, uygun yükseklik ve büyüklükte yatak kullanılması, yatağa yakın kablosuz telefon ve yakınında büyük puntolarla acil numaraların yazılı olduğu bir liste bulundurulması gereklidir.

Hijyenik Bakım

Yaşlılıkta cilt değişikliğine bağlı olarak yara riski artar. Yatalak hastalarda bası yarası görülebilir. Haftada bir yada iki kez zeytinyağlı sabunlar ve saça uygun alkolsüz şampuanlar ile banyo yaptırılması uygundur. banyo sonrası kurulanma özenle yapılmalıdır. Banyo sonrası saç diplerine masaj yapmak, cilde ve dudaklara nemlendirici krem sürmek kuruluğu azaltır.

Tuvalete girmeden önce ve sonra eller yıkanmalıdır. Özbakımda yardıma ihtiyaç duyan bireylerde mahremiyete saygı duyulmalıdır. Yatağa bağımlı bireylerde ilgili bölgeler ılık su ile ıslatılmış pamukla temizlenip sonrasında tuvalet kâğıdı ile kurulanmalıdır. İç çamaşırlar pamuklu olmalı ve sık sık değiştirilmelidir.

Ağız ve Diş Bakımı

Yaşlılıkta ağız bakımı önemlidir. Yumuşak ve ergonomik diş fırçası seçilmeli, dişlerin günde iki kez fırçalanması sağlanmalıdır. Diş hekimi kontrolü yapılmalı, ağızda eksik diş varsa tamamlanmalıdır. Protezlerin ağıza uyumu, bakımı ve temizliği de önemlidir. Gece yatarken mutlaka çıkarılmalı ve temizlenmelidir. Ağız bakımının yaşlılıkta beslenmeyi etkileyen bir faktör olduğu unutulmamalıdır.

Göz Bakımı

Yaşlılıkta gözyaşı kuruluğu için suni gözyaşı kullanılarak enfeksiyonlara karşı direnç de sağlanabilir. Göz hekimi kontrolü yılda en az bir kez yaptırılmalıdır. Göz temizliği ılık duru suyla yapılmalıdır.

Ayak Bakımı

Yaşlılıkta tırnaklarda farklı sorunlar ortaya çıkabilir. Önleyici olarak deterjanlara karşı eldiven kullanmak ve tırnakları kısa tutmak gerekir. Ayaklardaki çatlaklar, döküntüler, kaşıntı ve kabarcıklar durumunda hekime başvurulmalıdır. Teri emen çorap ve yumuşatıcı krem kullanılmalıdır. Tırnaklar kesilmeden önce ılık su ile yumuşatılmalı ve düz kesilmelidir.

Beslenme

Yemekler az ve sık aralıklarla, küçük öğünler şeklinde olmalıdır. Günlük enerji miktarını karşılayacak temel besin grupları, lif, vitamin, karbonhidrat, yağ, protein ve mineraller içeren bir diyet seçilmelidir. Yiyecek ve içeceklerin ısısı kontrol edilmeli, görme engeli olanlar için yiyecek ve içecekler masa/tepsinin belli bölümlerine yerleştirilmelidir.

Asitli içeceklerden kaçınmalı, düzenli kilo kontrolü yapılmalıdır. Yaşlıların bulundukları ortamda yanlışlıkla, unutarak yiyip içebilecekleri sıvı veya ilaç gibi maddeler bırakılmamalıdır.

Uyku

Yaşlı bireylerin de kesintisiz derin bir uykuya ihtiyaçları vardır. Sessiz, sakin, uygun sıcaklıkta bir ortam, sert bir yatak, sıcak tutan yumuşak ve hafif bir yorgan gereklidir. Gündüz uykusu yerine oturarak ve yormayacak işler yapmak tercih edilmelidir. Düzenli yatma saati önemlidir. Yatağa bağlı yada bilinçsiz hastaların yataklarında kenarlık olmalı, oda gece lambası ile aydınlatılmalıdır.

Düzenli uyku için

• Gündüz kısa uykulardan kaçınma
• Zihinsel aktivite ve egzersizleri yatma saatinden önce yapma
• Işık, gece lambası
• Güvenli uyku ilacı kullanımı
• Tuvalet yatak arası mesafenin yakın ve güvenli olmasının sağlanması

önerilir.

Hareket ve Dinlenme

Yaşlı bireylerin de yorucu olmayacak şekilde egzersize ihtiyacı vardır. Sosyal aktivitelere katılmak, bahçe, ev ve el işleri gibi aktiviteler yapmak birey için faydalıdır.

Kronik hastalığı olan, kilolu olan ve sigara kullanan yaşlı bireyler egzersiz öncesi doktor kontrolünden geçmelidir.

Yaşlılara verilecek egzersiz eğitimi

• Bireyin kapasitesine uygun olmalı,
• Egzersiz dereceli olarak arttırılmalı,
• Egzersiz bireyin yaşamının bir parçası olmalı,
• Egzersiz kardiyo pulmoner sistemi zorlayıcı olmamalı,
• Egzersiz kolaylikla ve zevkle yapilabilir olmalıdır.

Yorgunluğu azaltmak için oturmak, sık sık dinlenmek, fazla sıcaktan kaçınmak, hafif ve rahat giysiler, ev işlerinde yardım alma, gevşetme egzersizleri, stresten kaçınma ve gerekirse uzun yürüyüşlerde oksijen kullanma önerilir.

Boşaltım

Lifli besinler, yeterli sıvı alımı, yürüyüş ve karın adalelerini güçlendirici egzersizler kabızlığı önlemek için gereklidir. Tuvalet ihtiyacının her gün belirli saatlerde giderilmesi önerilir. İdrar ve gaita tutamama durumlarında sağlık kuruluşuna başvurulmalıdır.

Yaşlılıkta Diyabet

İnsülin hormonunun yetersizliği sonucu kan glikoz düzeyinin yükselmesiyle ortaya çıkar. Enerji kaynağı olan glikoz hücreler içine alınamamaktadır. Bu durumda şeker kanda aşırı yükselir.

Tip I diyabet genellikle çocuklarda ve gençlerde görülür. Pankreas hiç insülin üretmez. Hasta ömür boyu insülin iğneleri kullanmak zorundadır.

Tip II diyabet yetişkinlikte kilolu kimselerde sık görülür ve insülin yetersizliği vardır. Pankreasın istenilen şekilde çalışmaması sonucu diyabet ortaya çıkar. Yıllarca sinsi bir şekilde gelişir.

Aşırı susama, sık idrara çıkma, kilo kaybı, düşük performans, kuru ve kaşıntılı deri, bulanık görme ve iyileşmeyen yaralar diyabet belirtileri olabilir.

Diyabet kontrolü için düzenli glikoz ölçümü yapılmalı, uzman doktorlar tarafından tedavisi yapılmalıdır.

Yaşlılıkta Solunum Sistemi Sorunları

Yaşlılıkta akciğer ve solunum sistemi etkilenir ve alt solunum yolları enfeksiyonlarına eğilim artar. Sigara içilmesi başlıca bir risk faktörüdür. Etkin solunumu sağlamak için egzersizler yapılmalıdır.

Yaşlılıkta Kalp-Damar Hastalıkları

Yaşlılıkta sıklıkla görülür. Genetik yatkınlık dışında sigara kullanımı, yüksek kan basıncı, yüksek kötü kolesterol, düşük iyi kolesterol, yetersiz fiziksel aktivite, şişmanlık, şeker hastalığının olması, alkol tüketimi ve yanlış beslenme risk faktörlerini oluşturur. İdeal vücut ağırlığı, yağ, şeker ve tuz tüketiminin azaltılması, kolesterol miktarının azaltılması, sebze, meyve, posa tüketiminin artırılması, sigara ve alkol içilmemesi, fiziksel aktivitenin artırılması ve stresten uzak durma korunma yöntemleridir.

Hipertansiyon

Yaşlılarda sık görülen hipertansiyonun kesin tedavi programına geçmeden önce, bir hafta süre ile günde 2-3 kez tansiyon izlemi yapılmalıdır. Tedavi programının basit olması, sık sık değiştirilmemesi, yaşam kalitesini en az etkileyecek şekilde olması ve yan etkilerin dikkatle takip edilmesi gereklidir.

Yaşlının kan basıncının yavaş düşürülmesi gerekir aksi halde postural hipotansiyon nedeni ile koroner dolaşım yetersizliği ile senkop sıklıkla gelişebilmektedir.

Trombo-emboli

Kanser, kalp hastalıkları, polistemi, yatak istirahati, sigara, şişmanlık ve hareket azlığı risk gruplarıdır. Damar iltihabı ve sinir iltihabı durumlarında hasta gecikmeden hastaneye sevk edilmelidir.

Akut damar tıkanıklığında 5P’ye (ağrı, solukluk, nabzın alınmaması, parestezi, paralizi) bakılır.

Göğsün bir tarafınsa başlayan ağrı derin solunumla artıyorsa Pulmoner emboliye işaret eder. Taşikardi ve korku ile kan basıncı da yükselir. Soğuk terleme, kanlı balgam, siyanoz eşlik eder. Birey hiç gecikmeden hastaneye sevk edilmelidir.

Venöz Yetersizlik - Ödem

Alt ekstremitede ödem sık rastlanan bir sorundur. Flebit ve tıkayıcı bir ven hastalığını ciddi, kronik venöz staz ve bacakta yaygın ödemi izleyebilir. Orta derecede ödem tuz kısıtlama, yatakta aktif ya da yan aktif ve pasif egzersizler, gün botu bacak elevasyonu ve elastik çorap ile tedavi edilir.

Hipotansiyon

Sıklıkla görülen bir sorun olan hipotansiyon yatak yüksekliği, yastık yüksekliği, yataktan üç aşamada kalkma, gece elastik çorap giyilmesi, banyonun sıcak yapılmaması, dolaşımı artırmak için salıncaklı koltuk kullanılması gibi önlemlerle önlenebilir.

Artroz (Osteoartrit)

Artroz iltihabi bir hastalık değildir. Eklemlerin aşınıp yıpranması sonucu oluşur. İltihabi bir olaya bağlı olmadığından artroz yerine kullanılan osteoartrit terimi gerçeği yansıtmayan isabetsiz bir tanımlama olmasına rağmen yaygın olarak kullanılmaktadır. Romatoid artrit gibi sık görülen bir rahatsızlıktır ve eklemlerin aşınıp yıpranması sonucu oluşur. En çok kalça, diz ve ayak eklemlerinde genellikle 50 yaşlarında başlar. En önemli önlem aşırı kilodan kaçınmaktır.

Osteoporoz

Osteoporoz, kemiklerden kalsiyum kaybının artması sonucunda kırık riskinin arttığı bir hastalıktır. Tüm iskeleti etkilemekle birlikte kırıklar genellikle bilek, omurga ve kalça kemiğinde oluşmaktadır. Özellikle menopoz sonrası kadınlarda görülen en yaygın sağlık sorunudur. Östrojen düzeyi, diyetsel ve yaşamsal alışkanlıklarla ilişkilidir.

Demans

Demans (bunama) kişinin günlük işlevlerini (iş, hobi, alışveriş, ulaşım, bütçe ayarlama gibi) etkileyecek şekilde zihinsel becerilerde bozulma durumudur. Her yaşta görülebilmesine rağmen, yaşlılarda sıktır.

Alzheimer Hastalığı

Yaşlılarda demansın en sık nedenidir. Alzheimer hastalığında beynin bellek, lisan, düşünce ile ilgili bölgeleri etkilendiği için hastalarda özellikle unutkanlık, lisan bozuklukları, davranış değişiklikleri ve yol-yön bulma bozuklukları önde gelen bulgularıdır. Yeni bilgiler unutulur ama eskiden gelen bilgiler son dönemlere kadar etkilenmez.

Hastalık ilerledikçe diğer zihinsel işlevler de etkilenir ve kişiler yemek yeme, banyo yapma, tuvalet ihtiyacını karşılama gibi işlevlerde de bağımsızlıklarını kaybeder ve yatağa bağımlı hale gelirler.

Parkinson Hastalığı

Sıklıkla 50 yaşın üzerinde görülen bu hastalık ailevi vakalarda çok daha erken ortaya çıkabilir. Hareketlerde yavaşlık, kol ve bacaklarda sertlik, el, kol, çene ve bacaklarda istirahat halinde iken titreme, vücut duruşunda öne doğru eğiklik, ve denge bozukluğu görülür. Vücudun tek tarafında belirgin olabilir. Başlangıçta hafif olan bulgular zamanla ilerler. Hastalık beynin dopamin maddesini içeren sinir hücrelerinin ölümünden dolayı gerçekleşir.

Üriner İnkontinans (İdrar Kaçırma)

Üriner inkontinans, sosyal ve hijyenik problemlere yol açan istem dışı idrar kaçırma olarak tanımlanmaktadır. Yaşlanma ile birlikte idrar yolu enfeksiyonu artışı, idrar torbası kapasitesinin azalması, idrar torbasını yerinde tutan destek dokulardaki zayıflama, prostat büyümesi gibi nedenlerle ortaya çıkar.

Yaşlılarda idrar kaçırma tipleri ise;

• İdrar torbası kas aktivitesinde aşırılık (Sıkışma tipi)
• Stres nedenli idrar kaçırma
• Üretra tıkanıklığı ve İdrar torbası kas aktivitesinde zayıflık (Taşma tipi)
• Fonksiyonel idrar kaçırma
• Karışık tip
• Geçici idrar kaçırma durumlarıdır.

Öncelikli tedavi davranış ve tıbbi tedavilerdir. Bu yaklaşım hastaların büyük çoğunluğunda başarıya ulaşılmaktadır. Çok küçük bir grup cerrahi tedavilere ihtiyaç duyar