Ünite 6: Yaşlıya Bakım Hizmeti Veren Bakıcıların Problem Çözme Becerilerinin Geliştirilmesi

Giriş

İnsanlar her an değişik problemlerle karşı karşıya kalırlar. Yaşamda problemlerde kaçmak mümkün değildir. Bu ifade kadar doğru olan bir konu ise her problemin bir biçimde çözüme ulaştığı ve hatta bazı durumlarda birden fazla çözüm yolu olduğu ve onlarla baş etmeyi öğrenmenin olası olduğudur. İnsanların problemlerle etkili bir şekilde baş etmeyi öğrenmeleri, kendilerini daha iyi hissetmelerine yol açacak ve ruh sağlıklarını da olumlu etkileyecektir.

Problem Çözme

Problem en genel anlamıyla “içinde bulunulan durumla olması istenilen durum arasındaki farklılık ve çeşitli engeller nedeniyle istenilen duruma ulaşamama durumudur”. Bir başka deyişle “ olanla ”, “ olması istenilen ” arasındaki fark ve olması istenilene ulaşma sürecinde bir takım engeller nedeniyle hedefe ulaşamama durumunda yaşanılan durumdur.

Bireysel problem ; sağlıkla, davranışlarla veya duygularla ilgili sorunlardan oluşur. Bu konuda sorun yaşamayan kimse yoktur. Dış görünüşünden memnun olmama, sessiz bir kişi olmasından rahatsız olma bireysel probleme örnek olabilir. Kişiler arası problemler ise insan ilişkilerinde yaşadığımız sorunlardır. İnsan ilişkileri yaşamı güzel ve anlamlı kılan en önemli doyum kaynaklarından biri olduğu gibi, en büyük sorun kaynağıdır da.

Bireysel olmayan problemler çözümü, tanımlanması en kolay sorunlardır. Arabanın tamiri, evde herhangi bir malzemenin bitmesi, yaşlı yakınınıza giysi alma gibi. Toplumsal problemler ise üç problem türünün dışında kalan, trafikle, eğitimle ilgili olan ve çözümü bireysel olmayan, birçok toplum kesiminin ya da kurumunun bir araya gelerek çözümleyebileceği durumlardır.

Problemle çok yakından ilişkili bir kavram ise çözüm kavramıdır. Çözüm bireyin bir çabasıdır, ya durumun doğasını değiştirmeye yönelik engellerin üstesinden gelinir ve amaçlara ulaşılır ya da durum değiştirilemeyecek nitelikteyse birey kendi davranış ve duygularını değiştirir.

Problem çözmenin bileşenleri deyince bireyin bu süreç esnasında etkin olan yetenek ve becerilerinden söz edilmektedir. Problem çözmenin bilişsel, meta-bilişsel ve güdüsel olmak üzere üç tane bileşeni söz konusudur. Problem çözmenin birinci bileşeni olan bilişssel bileşeni kişinin sorunu doğru bir şekilde algılayıp-algılamadığını etkiler. Problem çözmenin bir boyutu olan meta-bilişsel bileşeni , kişinin problem çözme stratejisini kontrol edebilmesi, gözden geçirebilmesi, yani problemin çözümünü yönetebilmesidir.

Problem çözmenin güdüsel bileşeni deyince herhangi bir sorunu çözmeye bireyin yönetmesi, problem durumuna ilgi duyması kastedilmektedir.

Problem çözme alanı incelendiğinde üç yaklaşımın öne çıktığı görülmektedir. Problem çözmeyi süreç şeklinde ele alan Beş Aşamalı Problem Çözme Modeli, ikincisi problem çözmeyi bilgi işleme süreçleri açısından açıklayan model, üçüncüsü ise sağlık hizmetine başvuran kişiler arasındaki ruhsal sorunların sağaltımı için önerilen modeldir.

Beş Aşamalı Problem Çözme Modeli: Bu yaklaşıma göre problem çözmede izlenen beş aşama; probleme genel yönelim, problemin tanımlanması ve formüle edilmesi, alternatiflerin oluşturulması, karar verme ve değerlendirmedir. Bu beş adım bireyin etkili bir şekilde problemini çözmesine ve yaşamında karşılaştığı stresli olaylarla baş etmesine yardım eder.

Problem çözme modeli dört temel beceriye odaklaşmaktadır:

1. Bilgi ve veri elde etmeye dayanan problemi tanımlama ve şekillendirme. Açık ve net sözcüklerle konuyu açıklama, güçlükleri belirleme ve gerçekçi amaçlar koyma
2. Alternatif stratejileri belirleme
3. Karar verme
4. Çözümü tamamlama.

Bakıcılara Problem Çözme Eğitimi

Problem çözme yaklaşımı okullarda gençler, evli çiftler gibi değişik gruplarda uygulanmaktadır.

Bu yaklaşım konusunda eğitim, Alzheimer hastalarının bakıcılarına da yararlı olabilir. Bakıcılar bakım durumuyla doğrudan ya da dolaylı ilgili olan ve stres yaratan faktörlerle baş etmek durumunda kalırlar.

Bakıcılarda problem çözme teknikleri, özellikle kişisel amaç belirlemeleri ve bu yaşamlarında belirledikleri amaçları gerçekleştirmeleri üzerinde durulmaktadır. Yaşlı bakıcılarına yönelik olarak hastanelerde ya da ev ziyaretleri yoluyla evlerinde beş adıma dayalı olarak problem çözme eğitimi verilmektedir.

Bakım veren kişilerde problem çözme teknik lerinin kullanımında dikkat edilmesi gereken bazı noktalar söz konusudur. Önemli noktalardan biri, sıkıntı ve zorlukların, konuların hepsi aynı derecede stresli değildir. Bazı problemlerin çözümüne birey öncelik verebilir ve bu problemi çözme sürecinde öğrendiği becerileri, daha zor problemlerine de uygulayabilir. Problem çözmenin ikinci öğesi, çözülmez olarak değerlendirilen büyük problemlerin daha kolay yönetilen küçük alt parçalara bölünerek ele alınmasıdır.

Arabuluculuk

Arabuluculuk aslında alternatif uyuşmazlık çözüm yollarının bir türüdür, yani uyuşmazlık anlaşmazlık durumlarında kullanılan geleneksel olmayan bir çatışma çözüm yoludur. Mahkeme dışı uyuşmazlık çözüm yöntemleri, alternatif uyuşmazlık çözüm yöntemleri olarak da tanınmaktadır.

Alternatif uyuşmazlık çözüm yollarından biri olan arabuluculuk ‘ bir karar uygulama yetkisi olmayan tarafsız bir üçüncü tarafın, tartışmalı tarafların mutabık kalınmış bir çözüme ulaşmalarına destek verdiği gayriresmî bir süreç’ olarak tanımlanmaktadır.

Arabulucunun en belirgin özelliklerinden biri, arabulucu denilen üçüncü kişinin tarafsız olmasıdır. Arabulucunun gücü ve etkisi tarafsızlığından kaynaklanmaktadır. Bu tarafsızlık, tarafların süreçte suistimale uğramayacaklarını hissetmelerine ve önerilen çözüm yollarının değerlendirmelerine kaynaklık eder.

Arabuluculuk Türleri: Arabuluculuğun birkaç türü bulunmaktadır. Burada değerlendirici, kolaylaştırıcı ve dönüştürücü arabuluculuk hakkında kısa bir bilgi verilmiştir. Değerlendirici arabuluculuk türünde uyuşmazlığın sonucuna odaklanılmaktadır. Kişisel ilişkileri olmayan tarafların uyuşmazlıklarının çözümünde ve doyurucu maddi çözümlere ulaşmak amacıyla özellikle ticari şirketlerin yaşadıkları uyuşmazlıklarda kullanılmaktadır. Kolaylaştırıcı ya da terapötik arabuluculuk tarafların problem çözme yeteneklerine odaklaşmakta ve arabulucu anlaşmazlığın duygusal yanlarına dikkat çekmektedir. Taraflar gelecekte yaşayacakları benzer sorunları ele alma yollarını tartışmaktadırlar. Dönüştürücü arabuluculuk çatışma ilişkisinin dönüştürülmesi ve buna bağlı olarak sürece dâhil olan kişilerin anlayışını değiştirmesini vurgulamaktadır. Kolaylaştırıcı tarz, daha çok tarafsızlığını her durumda koruyan, taraflara sadece yardımcı olan, farklılıkları görmelerini sağlayan, hiçbir şekilde soruna ve çözüme müdahalede bulunmayan ara bulucuların uyguladıkları tarz olarak ön plana çıkmaktadır.

Yaşlı Arabuluculuğu

Kişiler yaşlandıklarında haklarının ihlâl edilmesiyle karşı karşıya kalırlar ve çoğu zaman seslerini duyurmak konusunda ciddi zorluklar yaşarlar. Bu zorlukları ortadan kaldırmak amacıyla ortaya çıkan yaşlı arabuluculuğu batı ülkelerinde bile çoğu kişi tarafından sınırları bilinmeyen ve uzmanlık isteyen bir meslektir.

Yaşlı arabuluculuğu temel olarak yaşlı ve ailesi arasında ortaya çıkan çatışmalara odaklanır ve yaşlının kendi hayatını etkileyen kararları verebilmesi üzerinde durur. Burada yaşlının ihtiyaçları, istekleri ve iradesi önemli bir yer tutar.

Arabulucunun sorumluluğu tüm tarafların eşit bir şekilde katıldığı ve yardım ettiği bir süreci oluşturmak, çatışma ya da anlaşmazlık yaratan problemlerin bir çözüme kavuşmasında yardımcı olmaktır. Yaşlı kişinin kapasitesindeki sorunlar ve toplumda yaşlılara yönelik var olan ayrımcılık nedeniyle arabuluculuk sürecine etkili bir şekilde katılabilmesi için ara bulucunun yardımına gereksinim vardır.

Arabuluculuğun aşamaları beş aşamalı problem çözme modelinin aşamalarına benzemektedir. Arabuluculuğa başlama ve açılış, arabuluculuk yapılacak konunun ayrıntılı konuşulması, beyin fırtınası tekniğiyle seçeneklerin belirlenmesi ve anlaşma.

Yaşlı arabulucuları bazı özelliklere sahip olmalıdır. Bunlardan bazıları şunlardır:

• Aile sistem, aile yaşam döngüsü gibi aile kuramlarını bilmeli,
• Yaşlı bir kişinin maddi istismara maruz kalma riskini değerlendirmek için yeterliğe sahip olmalı, • Yaşlının istismar edildiğini fark edebilecek yetkinlikte olmalı,
• Çalıştığı ailenin dinamikleri ve ailenin geçmişine ilişkin bilgiyi edinebilmeli,
• Yaşlılarla empati kurabilmeli ve yaşlanma süreci hakkında bilgisi olmalı
• Yaşlılık hukuku, finans konusu hakkında eğitim almalı,
• Kültürel farkındalık ve sorumluluk duygusu olmalı,
• Güçlü yanlara odaklanan, bütünsel, açık, saydam, önyargısız yaklaşıma sahip olmalı,
• Yaşlanma sürecindeki bilişsel özelliklere hâkim olmalı,
• Arabuluculuk sürecinde gereksinim duyulan güvenilir destek kişilere örneğin bir avukata ulaşabilmeli,

Yaşlı arabulucuları etik kuralları bilmelidir. Etik ilkelerden biri tüm katılanlara eşit uzaklıkta olmak, hepsinin çıkarlarını gözetmek ve katılanların tümüyle birlikte çalışmaktır. İkinci ilke gizliliktir. Yaşlı arabulucusu arabuluculukta elde edilen bilgiyi arabuluculuk sürecinin tarafı olmayan bir kişiye anlatmamalıdır. Tarafsız ve adil olmak üçüncü etik ilkedir. Mümkün olduğu kadar kırılgan ve incinebilir durumda olan yaşlı kadar diğer tarafların da sesine kulak vermelidir. Arabuluculuğa katılan her kişiye görüşlerini, endişelerini, isteklerini açıklama fırsatı tanınmalıdır.

Ülkemiz için yaşlı arabuluculuğunun ortaya çıkabilmesi böyle bir yardıma gereksinim hissedilmesine ve çatışmalar çözümlenemediği için yaşlı istismarlarının artmasına ve mahkemelere başvuran yaşlı sayısının artmasına bağlı olacaktır.