Ünite 7: Yaşlılarda Stres Yönetiminde Serbest Zaman Etkinliklerinin Düzenlenmesi

Giriş

1980’li yılların ortalarından itibaren yaşlılık alanında (gerontoloji) çalışan klinisyen ve araştırmacılar yaşlanma sürecinde gözlenen fizyolojik gerilemeler ve sonuçlarını dikkate alıp Başarılı Yaşlanma Modeli’ni öne sürerek, bazı yaşam biçimi değişikliklerinin yaşlanan bireylerin işlevlerini ve aktivite düzeylerini koruyacağını öne sürmüşlerdir.

Bu bağlamda, yaşlı için stres kaynağı olan unsurlara yönelik müdahaleler ile aktivite ve katılım düzeyini koruyacak tedbirler ve yaşam biçimi değişikliklerinin yaşlının günlük yaşam düzeni ile bütünleştirilmesi önem taşımaktadır.

Stres ve Başarılı Yaşlanma

Stres, herhangi bir yapılması talep edilen duruma karşı vücudun spesifik olmayan bir reaksiyonu olarak tanımlanabilir. Strese maruz kalındığında vücut öngörülebilir şekilde bir dizi reaksiyonu devreye sokar. Bu reaksiyonlardan ilki, savaş ya da kaç tepkisi olan genel bir alarm reaksiyonudur ve tüm duyuları aktive ederek vücudumuzun göstereceği gerekli cevaba ilişkin bir hüküm vermeyi sağlar. Vücudun stres kaynağına ilişkin ikinci reaksiyonu ise karar verme ve seçici uyum göstermedir. Bu karar verme süreci, gerekli olan tepkiye ilişkin olup vücuttaki diğer tüm aktiviteler yaşamsal dengenin korunmasına yönelir.

Stres altında fizyolojik ve psikolojik tepkiler dışında bilişsel değişiklikler de gerçekleşebilir. Yaşlılarda stres süreciyle birlikte bilişsel fonksiyonlarda oluşabilecek değişiklikler;

• Davranış veya eylem öncesi planlamada yetersizlik,
• Hatırlamama,
• Uyumsal (oryantasyon) sorunlar,
• Bilinç bulanıklığı,
• Belirsizlik durumlarına karşı düşük tolerans gösterme,
• Davranış veya eylemle ilgili karar verme sürecinde hatalar,
• İnsanları yanlış tanıma
• Konsantrasyon, planlama ve problem çözmede yetersizlik,
• Yaratıcılık, algılama ve ilgide azalma,
• Sabırsızlık, öfke, yalnızlık, şüphe, depresyon ve ağlama.

Stres ile vücut savunma mekanizması sindirim sistemi, ve dolaşım sistemi işlevlerinde gerileme yaşlı bireylerin daha fazla sağlık bakım hizmeti almalarına neden olmaktadır.

Yaşlıların uzun süre hareketsiz kalmaları vücudundaki birçok sistemde aksamaya yol açar.

1980’li yılların ortalarından itibaren yaşlılık alanında (gerontoloji) çalışan klinisyen ve araştırmacılar yaşlanma sürecinde gözlenen fizyolojik gerilemeleri ve sonuçlarını dikkate alıp “Başarılı Yaşlanma Modeli”ni öne sürerek, bazı yaşam biçimi değişikliklerinin yaşlanan bireylerin işlevlerini ve aktivite düzeylerini koruyacağını öne sürmüşlerdir. Başarılı Yaşlanma Modeli, hastalık veya engellilik durumunun olmaması, yüksek bilişsel ve fiziksel işlevleri sürdürme, yaşama aktif katılarak sosyal ve üretken etkinliklerin sürdürülmesi gibi maddelerden oluşmaktadır.

Hastalık veya engellilik durumunun olmaması, 65 yaş ve sonrası yaşlılık dönemi uygulamalarından daha çok genç yetişkinlik ve yetişkinlik dönemlerinde (18-65 yaş) yapılacak bazı dışsal (kontrol edilebilir) faktörlerin uyarlanması ile mümkün olabilmektedir.

Başarılı yaşlanma modelinin ikinci maddesi yüksek bilişsel ve fiziksel işlevleri sürdürme olarak tanımlanmaktadır. Buna göre bireylerin günlük yaşam alışkanlıklarında olabildiğince hareketli olmaları, gün içerisinde uzun süreli oturma ve yatma gibi pasif pozisyonları tercih etmemeleri önerilmektedir. Ayrıca bireyin gün içerisindeki faaliyetleri sırasında düşünme, planlama, analiz etme, problem çözme, yaratıcı olma gibi zihinsel becerileri de kullanmalarının önemine dikkat çekilmektedir.

Başarılı yaşlanma modelinin üçüncü maddesi olan yaşama aktif katılarak sosyal ve üretken etkinliklerin sürdürülmesi beden ve ruh sağlığında bütünlüğü korumak açısından önemlidir. Yaşlanma sürecinde kısa süreli bellek fonksiyonlarında gerileme gibi sinir sistemine ilişkin değişiklikler zihinsel becerilerin fiziksel ve hareket temelli etkinliklerle birlikte kullanımını gerektirmektedir.

Yaşlılarda Stresle Mücadelede Serbest Zaman Etkinlikleri

Serbest zaman etkinliği, yaşlının kendi isteğiyle serbestçe seçtiği fiziksel, zihinsel ve/veya sosyal duygusal aktivitelerdir. Yaşlı bireyin yürüyüş yapması fiziksel aktivite, arkadaşlarıyla domino oynaması zihinsel aktivite, bir doğum günü kutlamasına katılarak hoşça vakit geçirmesi sosyal-duygusal aktiviteye örnek olarak verilebilir.

Nörolojik ve ortopedik sorunlar veya diğer hastalıklar nedeniyle yürümede zorlanan veya tekerlekli sandalye kullanmak zorunda olan bireyler gibi yaşlılık dönemine fiziksel yetersizlikle girenler için serbest zaman etkinliklerinin de içinde olduğu günlük yaşam becerileri oldukça zorlayıcı olup eşlerinin veya bakım personelinin yardımına gereksinimleri vardır.

Bireyin eski alışkanlıklarını ve serbest zaman etkinliklerini sürdürememesi stres dışında endişe, depresyon vb. sorunları da tetikleyebilir. Bu bağlamda, yaşlı bireylerle çalışan uzmanların veya aile yakınlarının hizmet sundukları yaşlı bireyler için yeniden boş zaman etkinliklerine ilişkin fırsatlar oluşturmaları ve planlamalar yaparak onlara seçim fırsatı sağlamaları gerekir (Bahçe etkinliği için bakınız, Resim 7.1., S.163) ve (Yüze etkinliği için bakınız, Resim 7.2., S. 163).

Serbest zaman etkinliklerine katılmanın psikososyal yararları şunlardır:

• Kendini değerli hissetme,
• Öfkeli ve katı tutumda yumuşama,
• Seçim fırsatını deneyimleme,
• Sosyalleşmede artış,
• Yönetme ve yürütme becerilerinde artış,
• Uyumsal davranışlar ve zorluklarla baş etme becerilerinde artış,
• Dikkat ve konsantrasyon süresinde artış,
• Kendi yaşamını organize etmeye alışma,
• Çevresindeki kişilere tolerans göstermede artış.

Serbest zaman etkinliklere katılmanın fiziksel yararları şunlardır:

• Kan dolaşımında artış,
• Kaba ve ince motor işlevler, her iki uzvu kullanma ve el-göz koordinasyonunda artış,
• Vücudun denge kontrolünde payı olan vestibuler sistemin işlevini geliştirme, • Duyusal girdileri sağlama,
• Hareket öncesi motor planlama sürecinde gelişim, • Algısal becerilerde ilerleme, • Kuvvet, eklem hareket genişliği ev fiziksel dayanıklılıkta artış,
• Denge ve duruş kontrolünde gelişme,
• Aktiviteleri aşamalı şekilde yerine getirme becerisinde artış.

Özellikle huzurevi gibi toplu yaşamın olduğu yerlerde yaşlı bireylerin stresli ve düşük toleranslı tutumları serbest zaman etkinlikleri sırasında deneyimledikleri gülümsemeler ile değişime uğrayabilir. Gülmenin fiziksel sağlığa yararları şunlardır:

• Kan basıncını düşürerek kalp-damar işlevlerinde iyileşme sağlar,
• Kan akışını kolaylaştırarak iyileşmeyi ve beyin dokusunun oksijenlenmesini arttırır,
• Solunum yollarını temizlenmesine yardımcı olur,
• İskelet kaslarının gevşemesine yardımcı olur,
• Bağışıklık işlevlerini arttırır,
• Kortizol ve noradrenalin gibi stres hormonlarını azaltır,
• Bazı maddelerin vücutta salınımını sağlayarak (opioid) ağrıyı geçici azaltabilir,
• Bireyin kendini iyi hissetmesini sağlayan endorfin ve seratonin gibi hormonların salınımını sağlar.

Gülmenin psikolojik ve psikososyal yararları şunlardır:

• Arkadaş ilişkilerinin gelişimini destekler,
• Sorunlarla başa çıkmayı kolaylaştırır,
• İyilik halini destekler ve iyimser ve umutlu olmayı kolaylaştırır,
• Olumsuz duygu ve düşüncelerden uzaklaşmaya yardımcı olur,
• Zihinsel yalınlık, yaratıcılık ve düşünme faaliyetlerini geliştirir.

Yaşlılarda Serbest Zaman Etkinliklerine İlişkin Değerlendirme

Yaşlı bireylerin serbest zaman etkinliklerine katılımını teşvik ederken engelleyen faktörlere karşı dikkatli olunmalıdır. Yaşlı bireylerin serbest zaman etkinliklerine katılımını engelleye faktörler:

• Yetersizlik algısı,
• Motivasyon ve ilgi kaybı,
• Serbest zaman etkinliği için fiziki koşulların eksikliği veya erişimde güçlük,
• Serbest zaman etkinliğine katılacak fiziksel yeterliliğinin olmaması,
• Serbest zaman etkinliği için yeterli zaman diliminin olmaması,
• Uzman, bakım veren personel veya aile yakınlarının serbest zaman etkinliklerinin önemini yeterince bilmemesi,
• Yaşlının içinde bulunduğu psikososyal durumun olumsuz tutum ve davranışlara yol açması (özellikle nörolojik hastalığı olan veya sinir yaralanması geçirmiş yaşlılar),
• İletişim sorunu çeken yaşlılar (özellikle orta ve üzeri bilişsel kayıpları olanlar).

Yaşlının serbest zaman etkinliklerine katılımını sınırlandıran faktörlerin tespit edilmesi dışında, bireyin bu etkinliklere katılımı öncesi gözlemlenmesi ve ergoterapist veya fizyoterapist tarafından değerlendirilerek yaşlıyla ilgili çeşitli bilgilerin toplanması serbest zaman etkinliklerinin bireyin gereksinimleri doğrultusunda planlanması için önemlidir. Ergoterapist, kişi ve toplulukların istedikleri, ihtiyaç duydukları veya kendilerinden beklenen aktiviteleri yapabilme becerilerini geliştirerek veya aktiviteyi ya da çevreyi kişilerin katılımını daha iyi sağlayabilecek şekilde düzenleyen uzmandır. Fizyoterapist ise hareket bozukluğuna yol açan her türlü yaralanma, hastalık ve yaşlılıkta, ağrı ve fonksiyon bozukluklarında uzman bir hekimin tanısı sonrası fizyoterapiye özgü değerlendirme yöntemlerini kullanarak yine birçoğu dünyada fizyoterapistler tarafından geliştirilmiş olan tedavi yaklaşımlarını planlayıp uygulamaya yönelik bilgi ve beceriyi kazanan, sağlık ve yaşam kalitesinin artırılmasında önemli görevleri olan uzmandır.

Serbest zaman etkinliklerini planlamadan önce yaşlıya ilişkin elde edilmesi gereken önemli bilgiler:

• Yaşlının özgeçmiş bilgileri(doğum tarihi, hastalıkları, kullandığı ilaçlar, vb.)
• Yaşlı ve ailesi hakkında sosyal bilgiler
• Yaşlının eğitim düzeyi ve geçmişi
• Yaşlının mesleki geçmişi
• Yaşlının toplumsal etkinlikleri (dernek ve inançla ilgili faaliyetler)
• Yaşlının günlük genel faaliyetleri (normal bir günde yaptıkları)
• Yaşlı için serbest zaman etkinliklerini anlamlı kılacak uğraşlar
• Yaşlının hoşlandığı yiyecekler

Gelişimsel alanlara ilişkin değerlendirme alanları bilişsel, sosyal, fiziksel, psikolojik, inanç ve serbest zaman davranışlarıdır. İlgili uzmanların bu alanlara yönelik yapacağı değerlendirmeler aşağıda sıralanmaktadır:

1. Yaşlının bilişsel özelliklerine ilişkin değerlendirme alanları; dikkat ve konsantrasyon; somut ve soyut işlemleme; yönerge takip etme; becerinin genellenebilmesi; görüş, hüküm ve karar verme; hafıza, organizasyon ve planlama; uyum ve problem çözme; sıralama ve strateji; okuma, yazma, sayma ve skorlama gibi bilişsel becerilerin işlevsel kullanımı.
2. Yaşlının sosyal özelliklerine göre değerlendirme alanları; kişisel sınırlar ve mesafe, iletişim becerileri, temas ve fiziksel yakınlık; katılım, aktif, pasif; işbirliği ve rekabet; sosyal etkileşim becerileri; destek ve ilişkiler; takım çalışması; güvenilir ve doğru tutumlar.
3. Yaşlının fiziksel özelliklerine ilişkin değerlendirme alanları; yürüyüş için yardım cihazına gereksinim; denge, koordinasyon ve dayanıklılık; yer değiştirme, denge, kavrama hareketleri; ince motor becerileri; esneklik, kuvvet; algı-motor becerileri; görsel ve işitsel algı; iyilik hali ve genel fiziksel sağlık.
4. Yaşlının psikolojik özelliklerine ilişkin değerlendirme alanları; öfke kontrolü, tolerans seviyesi; endişe; stres ve gerilimi azaltma; sorunlarla başa çıkma; emosyonel kontrol; motivasyon; tatmin olma, memnuniyet; eğlenme; öz saygı, öz farkındalık; öz kontrol; duyusal bütünleşme sorunları; değerler.
5. Yaşlının inanç ve ruhani özelliklerine ilişkin değerlendirme alanları; ilişkilendirme; meditasyon, ritüeller; yaşamdaki anlam; yaşam kalitesi algısı.
6. Yaşlının serbest zaman davranışlarına ilişkin değerlendirme alanları; farkındalık; ilgi alanları; kültürel ve sosyal etkiler; uyarlamalar; kaynaklar, memnuniyet; beceri ve zaman yönetimi.

İlgili uzmanlar tarafından yapılan bu değerlendirmeler sırasında yaşlı bireyin aktardığı bilgilere ilişkin tereddüt duyulması hâlinde veya bilgilerin kontrolü amacıyla bakım personeli ve/veya aile üyelerinin de bilgilerine başvurulmalıdır.

Yaşlılarda Serbest Zaman Etkinliklerini Planlama

Yaşlı bireyler için serbest zaman etkinliklerine yönelik planlamada konulan hedefler belirli alana yönelik, ölçülebilir, ulaşılabilir, uygulanabilir ve zamanlı olmalıdır.

Ülkemizde üç farklı seviyede sağlık ve bakım hizmetleri sunan merkezler mevcut olup, buralardan yararlanan yaşlıların stresleri ile mücadelede sunulan serbest zaman etkinliklerine ilişkin program içeriği farklı beceri ve aktivitelerden oluşmalıdır.

Serbest zaman etkinlikleri sırasında aktivite ve katılım düzeyi daha fazla olan huzurevi sakinlerinin olası ani sağlık risklerine karşı dikkatli olunmalı ve gerekli tedbirler alınmalıdır. Yaşlıların fiziksel olarak aktif olmalarına yönelik serbest zaman etkinliği başlatılmadan önce kardiyoloji uzmanı tarafından mutlaka sağlık kontrolünden geçirilmeleri gerekir.

Yaşlı hizmet merkezlerinde gündüzlü sunulan bakım hizmetlerinden yararlanan yaşlı bireylere yönelik planlanan serbest zaman etkinliklerinden katılımcılar ilgi duymalı ve keyif almalıdır (Gündüzlü yaşam merkezlerindeki yaşlılara yönelik örnek haftalık program için bakınız, Tablo 7.3., S. 172).

Planlama sırasında unutulmaması gereken diğer önemli bir konu yaşlıların beceri ve yetenekleri arasında büyük farklılıklar olduğu, bu bağlamda yaşlıların takvim yaşlarından ziyade becerileri ve gereksinimleri dikkate alınmalıdır. Planlama aşamasında eşini kaybetmiş yaşlı bireylerin sosyal gereksinimleri dikkate alınmalı, moral ve fiziksel destek amaçlı arkadaş grupları oluşturulmalıdır.

Yaşlılarda Serbest Zaman Etkinlikleri Uygulama Stratejileri ve Uyarlama

Yaşlı bireylerde stresle başa çıkmada kullanılan yaklaşımlardan biri olan serbest zaman etkinlikleri, bireylerin eğlendikleri, hoşlarına giden etkinlikleri veya ilgi duyduğu aktiviteleri günlük yaşam rutinleri içerisine yerleştirerek bedensel ve ruhsal sağlığı koruma ve yaşam kalitesini arttırmak amacı taşımaktadır. Bu amaçlara ulaşabilmek için serbest zaman etkinliklerine ilişkin uygulama prensiplerinin program sırasında kullanılması gerekir. Bunlar;

• İletişimi geliştirme,
• Etkinlikleri takip etme,
• Günlük etkinlik çizelgesi oluşturma,
• Yapılandırılmış bir ortam oluşturma,
• Farklı etkinlikler sunma,
• Yaşlının fonksiyonel seviyesine uygun etkinlikler planlama,
• Bire-bir etkinlik/Grup etkinlik,
• Hareket ve duyusal uyarı için fırsat sunma
• Basitleştirilmiş ve yapılandırılmış seçimler sunma,
• Farklı gelişimsel alanları birlikte destekleyecek etkinlik programı,
• Oryantasyon kaybı olan yaşlılar için evrensel etkinliklere yer verme,
• İlişkileri geliştirme,
• Fiziksel aktivitenin kullanılması,

Fiziksel aktivite düzeyi çok düşük olan yaşlı bireylerde egzersiz süresi başlangıçta sınırlı tutulur ve aşamalı şekilde bireyin egzersize uyumu arttıkça arttırılır. Örneğin bir kaç dakika ile başlanır zamanla 15 dakikaya çıkarılır.

Kurum bakımında olduğu gibi, evde bakım altında olan yaşlı bireyler için de ev ve yakın çevrede gerçekleştirilebilecek uygulamalar vardır.

Evde bakım altında olan yaşlı bireylerle ilgilenen bakıcı veya aile üyelerinin ev ve yakın çevresinde yapabilecekleri uygulamalar aşağıdaki gibi sıralanabilir;

• Yaşlı birey yatağa bağımlı ise her 30 dakikada bir pozisyon değişikliği yapma (basınç yaralarının oluşumunu engelleme amacıyla),
• Yaşlı bireyin yattığı yatağın çarşafının temiz ve katlanmamış ve yastığının yeterli yükseklikte olmasına özen gösterme (nefes darlığı olan yaşlı bireylerde yüksek yastıkla yatma solunumu kolaylaştıracaktır),
• Yaşlının cilt sağlığını korumak amacıyla düzenli gözlenmesi, cilt kuruluğunun önlenmesi, kuyruk sokumu gibi kemik çıkıntısı olan bölgeler üzerine fazla yatılmaması, açılan yaralar için bakım hemşiresinin önerilerinin uygulanması,
• Ayağa kalkabilen yaşlı bireyleri olabildiğince önce yatak kenarında oturtma, sonra baston veya yürüteç gibi bir destekle ayağa kaldırmaya yardımcı olma.
• Ayağa kalkabilen yaşlıların tansiyon düzeylerini kontrol edebilmek amacıyla önce yatak kenarında oturtulmaları ve sonra yavaşça ayağa kaldırmaları ve burada biraz bekleyip “baş dönmesi” şikâyeti yoksa kontrollü bir şekilde yürütmeye başlamaları,
• Yaşlı bireyi ayağa kaldırma ve yürütme öncesi herhangi bir denge kaybını önlemeye yönelik bel bölgesine yürüyüş kemeri giydirme.
• Ayağa kaldırma sırasında yaşlının tam karşısında bulunma, yürüyüş sırasında yanında olma, merdiven çıkarken arkasında, merdiven inerken önünde pozisyon almaları,
• Yaşlının yaşam kalitesini korumak amacıyla fizyoterapistin önerileri doğrultusunda olabildiğince gün içerisinde ayağa kalkma ve yürüyüş programı uygulama,
• Yaşlı ev içerisinde hareket ettirilmeden önce yerdeki halı, kilim, eşik, gereksiz dekoratif ev malzemelerinin ortamdan kaldırılması ve güvenli hâle getirilmesi beklenmektedir.

El bisikleti veya voleybol gibi üst uzuvların tekrarlı kullanımını gerektiren aktiviteler kalpdamar hastalığı olan yaşlı bir birey için uygun olmayabilir, çünkü üst uzuv etkinlikleri kalp atımı, kan basıncında ani artışa ve solunumun hızlanmasına yol açabilir. Bu nedenle, kalpdamar hastalığı olan yaşlı bireyler için sadece üst uzuvlara yüklenmeden tüm vücuda yönelik ve daha düşük iş yükü ile etkinlik önerisinde bulunulmalıdır. Bisiklete binme etkinliği sırasında yaşlının elleri önündeki direksiyonun tutunma yerlerini sıkı tutarak üst uzuvlarda kan basıncını arttırmamalıdır (eller boşta bırakılabilir veya çok sıkmadan önündeki direksiyonu tutabilir).

Yaşlı bireylerin serbest zaman etkinliklerine katılımı için uyarlama yapılmadan önce etkinliğe ilişkin deneme yapılmalı, birey dikkatli gözlenmeli, yetersizlik alanları ve gereksinimleri dikkate alınarak değişiklikler planlanmalıdır.

Yaşlanma sürecindeki fizyolojik geriliklere eşlik eden hastalık veya yeti yitimi nedeniyle stres ve sonuçlarının erken dönemden itibaren azaltılması bedensel ve ruhsal sağlığın korunması için önemlidir. Bu bağlamda, serbest zaman etkinliklerinin yeterli ve nitelikli şekilde yaşlı bireylerin günlük yaşam rutinlerine entegre edilmesi başarılı şekilde yaşlanmalarına yardımcı olacaktır.

Ne Yapalım?

• Yaşlı bireylerin işlev düzeyini arttırmadan önce yaşlının yakınında olma, yakın çevredeki düşmeye yol açacak nesneleri ortadan kaldırmak gibi güvenlik tedbirleri alınmalıdır.
• Yaşlı bireylerin işlev düzeyini arttırmada yardımcı teknolojiden yararlanılmalıdır.

Ne Yapmayalım?

• Yaşlı bireylerin aktif olmayan yaşam biçimleri gereğinden fazla yardım edilerek pekiştirilmemelidir.
• Yaşlı bireylerin serbest zaman etkinliklerine katılabilmeleri için yatak içerisinde ve odalarında uzun süreli zaman geçirmelerine izin verilmemelidir.