Ünite 5: Yaşlılıkta Yas ve Uyum

Giriş

Yaşamın son dönemi olan yaşlılıkta meydana gelen önemli değişimler ve kayıplar kalıcı izler bırakabilir. Yaşantıyı değiştiren birçok unsurla karşılaşılabilir ve bu değişimlere kolaylıkla uyum göstermek için eskisine göre yeterince hareket alanı yoktur. Bundan dolayı yaşlılıkta meydana gelen kayıp ve yas gibi durumlarda yaşlılarla çalışanlar olarak neler yapılabileceği daha fazla önem kazanır. Bu bölümde yaşlılıkta meydana gelen kayıpların yaşlının yaşama psikolojik olarak uyumunda nasıl bir rolü olduğu, yaşlının yaşam koşulları, kayıp ve yasın çeşitli özellikleri ve riskli ve koruyucu faktörleri açısından ele alınmıştır.

Yasla İlgili Başlıca Kavramlar

Yasla ilgili başlıca kavramlar sürdürülen bağlar ve ritüellerdir. Sürdürülen bağlar kavramı; kayıp yaşayan bireyin, ölen yakınıyla bağlarının aslında kopmadığını, kayıptan sonra da devam ettiğini ifade eder. Birey yas süreci içinde ilerledikçe birlikte tüm anıların ve aradaki bağın niteliğinin şekli değişmeye başlar. Yeni bir anlam oluşturulur. Hayata dair yeni oluşturulan anlam dünyasının içinde merhumdan kalanların izi de yer eder. Böyle bir dönüşüm gerekli ve sağlıklıdır. Bu bağlamda sürdürülen bağlar, kayıp yaşayan kişinin kayıpla ilgili yas sürecinde ilerlemesini sağlar ve bu açıdan işlevseldir. Yas süreci ile ilgili bir başka önemli kavram ise; yas ritüelleridir. Yas ritüelleri kavramı, kayıp yaşayan kişinin yas sürecinde gerçekleştirdiği ya da katıldığı, merhumu anmak adına yapılan kişisel, sosyal ya da dinî aktiviteleri ifade eden bir kavramdır.

Yasın türleri; normal yas, karmaşık yas, travmatik yas, beklenen yas, bilinmeyen (gizli) yas ve gecikmiş yas olarak sıralanmaktadır.

• Normal yas: Sevilen birinin kaybı sürecinin ardından zorlanılan fakat doğal olarak yaşanılan bir durumu ifade eder.
• Karmaşık yas: Kayıp yaşayan kişi 1 yıldan uzun bir süre yoğun şekilde rahatsız edici düşünceler, derin bir duygusal acı, yoğun şekilde yalnızlık ve boşluk hissi, merhumu hatırlatacak şeylerden özellikle kaçınma, uykusuzluk gibi yaşantılar yaşıyorsa karmaşık yas yaşama konusunda ciddi risk altında sayılabilir. Yaşlılık döneminde bulunmak karmaşık yas için bir risk unsuru olabilir.
• Travmatik yas: Kaybın aniden ve beklenmedik şekilde yaşanması, korkunç bir şekilde meydana gelmesi ve buna tanıklık etmek gibi yaşantılar olduğunda ortaya çıkabilecek bir durumdur.
• Beklenen yas: Kişinin kendisinde ya da yakınında beliren ölümcül bir hastalıktan, boşanma, hayat ya da organ kaybı riski taşıyan önemli bir ameliyat öncesi vb. bir durumdan dolayı yas sürecinin kayıptan önce başladığı ve yas sürecini içeren yaşantının kayıptan önce gözlemlendiği yas türüne denir.
• Bilinmeyen yas: Çoğu zaman kişinin yas yasadığının çevresindekiler tarafından anlaşılamadığı durumlarda yaşanan yası ifade eder.
• Gecikmiş yas: Tetikleyici bir unsurla birlikte normal zamanından görece uzun süre sonra bir şekilde ortaya çıkan yas yaşantısıdır.

Yaşlılık Dönemi Kayıp ve Yas Yaşantısının Doğası

İçinde bulunulan gelişimsel dönemin fiziksel, psikolojik ve sosyo-duygusal özellikleri, bireylerin davranışlarında ve kişilik özelliklerini açıklamakta önemli bir güce sahiptir. Bu bağlamda yaşlılık dönemi kısıtlanan fiziksel aktivite, azalan sosyal ilişkiler gibi gelişim dönemi özellikleri bireylerin yasla başa çıkma becerilerini de doğrudan etkileme potansiyeline sahiptir. Yas kayba yönelik gösterilen doğal ve evrensel bir tepki olmakla birlikte, yaşlılık döneminde meydana gelen kayıplar sonrasında yaşanan yasın gelişim dönemi özellikleri nedeniyle farklılaşabildiği tartışılmaktadır. Yaşlı bireylerin yas sürecinde daha fazla yalnızlık hissedebildikleri, daha saldırgan veya tam tersine daha içedönük bir yas süreci yaşayabilecekleri vurgulanmaktadır.

Yas Sürecini Açıklayan Bazı Kuramsal Modeller

Kübler-Ross’un beş aşamalı yas modeli, bir yakının ölüm yoluyla kaybedilmesinin ardından yaşanan süreci beş asamaya ayırır ve bu aşamaların özelliklerini tanımlar. Bu süreç sırasıyla inkâr (reddetme), öfke, pazarlık, depresyon ve kabullenmedir. Kübler-Ross’un sunduğu model yalnızca bir yakının ölüm yoluyla kaybedilmesine yönelik bir açıklama getirmez. Daha önce de belirtildiği gibi yas sadece ölüm sonrası yaşanan bir durum değildir. Yaşlılık döneminde huzurevine, yaslı bakımevine taşınan bir kişinin yaşantısında da yas sürecinin izlerine rastlanması mümkündür.

Worden tarafından geliştirilen modelde ise; aşamalardan çok, kayba uğrayan kişi tarafından tamamlanması gereken temel ödevleri tanımlanmaktadır. Worden bu modelde bir yakının kaybı sonrası yaşama uyum sürecinde dört farklı ödevden/görevden söz eder. Bunlar:

• Kayıp gerçeğini kabul etmek,
• Kaybın acısıyla çalışmak,
• Kaybedilenin olmadığı bir çevreye uyum sağlamak ve
• Kaybedileni duygusal olarak farklı bir yere yerleştirmek ve hayata devam etmek şeklinde sıralanmaktadır.

Yas Yaşantısında Riskli ve Koruyucu Faktörler

Yas yaşantısının yukarıda sayılan türlerinin bazı koruyucu ve risk faktörleri ile birlikte oluştuğu söylenebilir. Bu nedenle yasın normal ya da normalden farklı olarak yaşanmasında hangi koruyucu ve risk faktörlerinin etkili olduğu bilinmelidir. Yas yaşantısını açıklayan bilim insanları bu konuda farklı fikirler ortaya atmışlardır. Genel anlamda görülen bazı ortak etkenlerin ifade edildiğidir. Örneğin, Raphael, Minkov ve Dobson bazı kişisel ve sosyal etkenlerden söz eder. Bunlar kaybedilen kişi ile sahip olunan ilişkinin doğası, travma, önemli yasam olayları ve kayıp ile ilgili kişisel bas etme tarzı, geçmişte yaşanan kayıplar ve son olarak da kişinin sosyal destek ağı olarak belirtilmektedir. Bu etkenlere ek olarak cinsiyet, kayıptan bu yana geçen zaman ve ölüm seklinin de yas yaşantısının nasıl yaşanacağını belirleyici faktörlerden olduğu bazı araştırmacılar tarafından ifade edilmiştir.

• Kaybedilen kişi ile ilişkinin doğası: Kaybedilen kişiyle yakınlık derecesi, akrabalık olup olmaması, ortak etkinliklerin yapılıyor olup olmaması, kişiyle küslük-dargınlık gibi yaşantıların olması gibi faktörler yas sürecini yapılandıran durumlardır.
• Kişilik özellikleri: Stresle başa çıkma tarzı, sorun çözme becerisi, genel mizaç özellikleri bireyin kayıp sonrasında verdiği tepkilerin türü ve düzeyini etkileyebilir.
• Geçmişte yaşanan kayıplar: Geçmişte yaşanan kayıplar da kişinin yas sürecini nasıl yaşayacağını belirleyici etkenlerden biri olabilir. Özellikle yaşlılık dönemindeki bireyler için bu faktör daha da önemlidir. Geçmiş kayıp yaşantıları içinde travmatik bir süreç geçirmiş olması, yaşlı için bir risk unsurudur. Bununla birlikte geçmiş kayıplar kişilerin baş etme becerilerini arttırarak koruyucu bir faktör işlevi de görebilir.
• Kayıptan sonra geçen süre: Kaybın üzerinden ne kadar zaman geçtiğini bilmek önem taşımaktadır. Yas sürecine aşamaları olan bir süreç gözüyle bakıldığında, kişinin içinde bulunduğu yas döneminin bilinmesinin, özellikle risk faktörlerinin ortaya konmasında rol oynayacağı ileri sürülebilir.
• Cinsiyet: Yas yaşantısında farklılık oluşturabilecek önemli bir başka etken de cinsiyettir. Toplumsal cinsiyet rollerinin yarattığı farklılıkların yasın yaşanması sürecinde de etkili olduğu tartışılmaktadır. Bu bağlamda genel bir değerlendirme yapıldığında, kadınların duygularını daha kolay bir şekilde ifade ediyor olmaları gibi nedenlerle kadın olmanın koruyucu faktör olduğunu, erkek olmanın ise bir risk faktörü olabileceği söylenebilir.
• Sosyal destek: Yetişkinlerle yapılan çalışmalar sosyal desteğin kayıptan sonra depresyon, karmaşık yas ve travmatik stres bozukluğunu önlemede rolü olduğunu göstermiştir.

Bakım Hizmeti Sunanlar İçin Bazı Bilgiler ve Öneriler

Birincil düzeyde kaybı yaşayanın kendisini etkilemekle birlikte, birçok farklı kayıp yaşantısının varlığı ile yaşlı bakım hizmeti sağlanan bakımevi gibi bir ortamda çalışanlar için de bu yaşantıdan etkilendikleri durumlar ortaya çıkabilir. Bu nedenle bakım elemanlarının dikkat etmeleri gereken hususlar şöyle özetlenebilir:

• Öncelikle bakım hizmeti sunan çalışanlar kendi ruhsal durumlarını göz ardı etmeden hizmet sunmaya odaklanmalıdırlar.
• Bakım hizmeti sağlayan çalışanın hem kendisi için hem de hizmet götürdüğü yaşlılar için psikolojik yaşantılar ile ilgili bilgi ve farkındalık sahibi olması önemlidir.
• Palyatif bakım hizmeti veren çalışanlar, hem kendileri hem ilgilendikleri yaşlılar hem de hastanın ailesi açısından yas ve ilgili süreçler hakkında daha hassas ve bilgili olmalıdır.
• Bakım personelinin şu farkındalıkla işini yapıyor olmasının büyük önemi vardır: Bakım hizmeti vermek yalnızca fiziksel ihtiyaçlara yönelik yapılan bir şey değil, yaşlının psikolojik durumuyla ilgilenmenin de kritik önemde olduğu bir çalışma alanıdır. Bu nedenle basit de olsa yaşlıyla göz göze gelmek, iyi bir dileyici olmak, imkan varsa onunla sosyal ilişki kurarak zaman geçirmek gibi davranışların bakım hizmetinin kalitesine katkısı oldukça fazladır.
• Bakım çalışanının ölüm haberini vermek konusunda hazırlıklı olması gerekir. Bu zorlu görev sırasında pek çok detaya dikkat edilmesi gerekmektedir; ölüm haberinin verildiği kişinin sağlık durumunun bilincinde olmak, net ifadeler kullanmak, beden dili ve mimikleri doğru kullanmak.
• Yas yaşantısının farklı özellikleri olduğunun farkında olunmalıdır. Yasla ilgili genel bilgileri edinilmeli ancak sürecin bireyden bireye çok değişkenlik gösterebileceği unutulmamalıdır.
• Yas yaşantısında her vakayı tekil olarak ele almaya ek olarak, kültürel normlar da bu süreci çeşitlendiren bir unsur olarak değerlendirilebilir. Türkiye’de yöresel olarak pek çok farklı kültürle karşılaşmak mümkündür. Kültürel farklılıkların farklı gelenek ve alışkanlıkları getirdiği unutulmamalıdır. Toplumun giderek şehirleşmesi sonucunda geleneklerin de değişebildiği göz önünde bulundurulmalıdır.

Sonuç

Yaşlılık doğası gereği kayıpların daha sık yaşandığı bir evredir. Kayıp; eş, dost, akraba gibi sevilen ve kişinin hayatında önemli yer tutan birinin ölümü anlamına gelebileceği gibi ayrılık, boşanma, terk edilme, yaşam alanındaki zorunlu değişimler, yaslılarda gözlemlenebilecek kalıcı hastalıklarla meydana gelen kalıcı işlev bozuklukları vb. uyum süreci ve çabasını gerektiren kalıcı değişim anlamına da gelebilmektedir. Yasın bireyin hayatında yarattığı ciddi değişimler ve zorlular söz konusudur. Yaşlılıkta yaşanan yasla ilişkili olarak yaşlı bakımı verecek uzmanların yasın doğasını iyi bilmeleri, yasla ilgili kuramsal açıklamalara hakim olmaları ve yasla ilgili koruyucu ve riskli faktörleri açıklayabilmeleri gerekmektedir.