Ünite 1: Polifarmasi ve Bakım

Yaşlılıkta İlaç Metabolizmasında Görülen Değişimler

Yaşlanma ile birlikte gastrointestinal sistemde değişiklikler görülmektedir:

• Ağız ve diş yapısında değişiklikler,
• Diş sayısında azalma,
• Tükürük salgısında değişiklikler,
• Gerek nörolojik gerekse gastrolojik hastalıklara bağlı yutmada değişiklikler,
• Metabolizmanın ve peristaltik hareketlerin yavaşlaması,
• Sindirim enzim ve salgılarının azalması,
• Mide hareketlerinde değişiklikler,
• Mide boşalma hızında azalma,
• Mide kan akımında azalma,
• Mide- bağırsak motilitesinde azalma,
• Doku perfüzyonunda azalma,
• Yağ dokusunda artma
• Vilüslerin yapısındaki değişiklikler bunlar arasında sayılabilir.

Bu değişikliklere bağlı olarak, oral alınan ilaçların farmakokinetiği etkilenebilmektedir. Oral alınan ilaçlar, bunların yanı sıra; karaciğer ve böbrek metabolizmasındaki değişiklikler, beslenme sorunlarına bağlı görülen protein yetersizlikleri gibi sorunlarda parenteral ilaçların etkinliğini etkileyebilmektedir.

Bu değişikliklere bağlı bazen ilaç etkinliği azalabilirken bazen de yarılanma ömürlerinin uzamasına bağlı olarak toksik etkilerde artış görülebilir.

Yaşlıda Polifarmasi ve Bakım İlkeleri

Yaşlılıkla birlikte kronik hastalık görülme sıklığı artmakta ve polifarmasiyi (çoklu ilaç kullanımı) sık görmekteyiz.

Yaşlılarda çoklu ilaç kullanımı nedenleri arasında;

• Yaşlı bireyin birden fazla kronik hastalığının olması,
• Yaşlı bireyin reçetesizilaç kullanımları (yarıdan fazla ağrı kesici, bağırsak düzenleyici ve vitaminler),
• Yaşlı bireyin farklı hekimlerden farklı reçeteler alması,
• Reçetelere çok sayıda ilaç yazılması,
• Yaşlıların fazla ilaç beklentileri,
• Yaşlılarda tanıdan daha çok semptoma yönelik olarak ilaç kullanılması,
• Eski ilacın yeterince kullanılmadan yeni ilaca başlanması,
• Reçetesiz ilaç satılmasının yaygınlığı sayılabilir.

Yaşlıda İlaç Uyumu

İlaç uyumunu sağlamak, tedavinin prognozu ve iyilik halinin sürdürülmesi açısından çok önemlidir. İlaç uyumu, bireyin ilacı reçete edildiği dozda ve düzende alması şeklinde açıklanabilir.

Yaşlının ilaç uyumunda etkili öncelikli faktörler aşağıda yer almaktadır:

• Unutkanlık gibi mental/bilinç durumunu etkileyen faktörler,
  • Diğer öncelikler: Hobi ile uğraşma saatinde ilaç alımının atlanması,
  • Doza ve tedavi rejimine inanma durumu: Tedaviye inanmama, ilacın doğru ve düzenli kullanımını bozabilmektedir. Yani kişi, ilacını doğru almayabilir.
  • Doz ve tedavi değişiklikleri: Sık yapılan ilaç ve doz değişimleri, yaşlının algılamasında kargaşa yaratabilmektedir. Bu nedenle yaşlı, doğru kullanımla ilgili desteklenmelid
  • Fazla ve eksik kullanım: Fazla ve eksik kullanım sonucunda ortaya çıkan olumsuz etkiler, diğer doz ve tedavinin uyumunu olumsuz etkileyebilir
  • Bilgi durumu: İlaç ile ilgili edinilmiş bilgiler uyumu etkiler. İlaç bilgisi eğer ilgili sağlık profesyonellerinden edinilmiş ise uyumu artırırken, diğer kaynaklardan edinilen yanlış bilgiler uyumu bozabilmektedir
  • Duygusal nedenler: İlaca/tedaviye yönelik önceden yaşanılan bir deneyim, uyumu etkileyebilmektedir.
• Görme ve duymada sorun gibi fiziksel değişiklikler
  • Finansal durum: Finansal durum ilacı/tedaviyi temin etme konusunda etkilidir
  • Çevresel faktörler: Hastaneye ulaşım ve yaşanılan çevre koşulları gibi faktörler önem taşımaktadır.
  • Yaşam biçimine uygun olmaması: İlaç kullanımının yaşam tarzına uygun olmaması uyumda sorun yaşatabilmektedir. Düzenli ilaç saatlerine adaptasyon bazen zaman alabilmektedir
• Tedavi rejiminin karmaşık algılanması
• Fazla sayıda ilaç olması
• İlaç uygulanması sırasında ağrı duyulması (örn: enjeksiyon)
• İlaca ulaşmada zorluk: Eğer ilaç enjeksiyonsa sağlık kuruluşuna gitmek sorun olabilmekte ve ilaç dozu atlanabilmektedir. Bir diğer örnek ise; ilaç uygulaması için hastaneye yatmak gerekiyorsa bunu kabullenmemenin ilaç uyumsuzluğunu beraberinde getirmesidir
• İşlevsel sağlık okuryazarlığı: Tedaviye uyumu etkileyen bir başka önemli konudur.

Bireyin sağlıkla ilgili bilgileri okuyabilme, anlayabilme ve davranışa dökebilme yeteneğine işlevsel sağlık okuryazarlığı denir. Bu tedavi ile, bilgileri okuyabilme, anlayabilme ve ana özgü tedavi yönergelerini uygulayabilmeyi içermektedir. İşlevsel okuryazarlığı etkileyen faktörler ise; yaşlının eğitim düzeyi, teknolojiyi kullanabilme becerisi, sosyokültürel durumu ve sağlık profesyonellerinin bilgi verme durumlarıdır.

Tüm bunlar üç kategoride toplanabilir:

1. Birey İle İlgili Faktörler: Sosyodemografik (yaş, cinsiyet vb.) durum, eşlik eden farklı hastalıklar, kognitif yetenek, sağlık okuryazarlığı ve sağlık inançları,
2. İlaçlarla İlgili Faktörler: İlaç sayısı, yan etkileri, rejimi uygulama yolu,
3. Diğer Faktörler: Hasta sağlık profesyoneli iletişimi, ilaca ulaşım, maliyet, sosyal destek sistemleridir.

Yaşlıda Polifarmasi ve İlaç Uyumuna Yönelik Bakım İlkeleri

Polifarmasi (çoklu ilaç kullanımı) ve uyum kapsamında özellikle ev ortamı, bakımevi gibi ortamlarda alınacak önlemler ve bakım ilkeleri aşağıda belirtilmiştir:

• İlaç kullanmada isteksizlik söz konusu ise yaşlı bireyin ilacı kullanmama ya da doğru kullanmama nedeni sorgulanmalıdır.
• İlaç uyumu konusunda yetersizlikler ve destek gereksinimi belirlenmelidir (Örneğin; stres durumu, unutkanlık, isteksizlik, umut/umutsuzluk).
• İlaç alımını destekleyen hatırlatıcıların; yemek yeme, odalardan herhangi biri, rutin aktiviteler vb. belirlenmesi gerekmektedir.
• Yaşlının tedaviye uyumunu artırmak için ilaç kullanım takvimi hazırlanmalı ve ilaç kutuları belirgin olarak etiketlenmelidir. Bunlar yapılırken bireyin koşulları dikkate alınmalıdır
• Kullanılan yol da ilaç uyumunu temelde etkilemektedir.
• İlaç kullanımına geçilmeden hekim önerisi ile ilaç dışı yöntemler (diyet, egzersiz vb. gibi yaşam tarzı değişikliği) denenmelidir.
• Hatalara yol açmamak için yeterince aydınlatılmayan ortamlarda ilaç alınması önlenmelidir.
• Yaşlının reçete edilen ilaç dışında herhangi bir ilaç kullanması engellenmelidir.
• Tedaviye başlamadan önce tanı konmuş olmalıdır
• Farklı nedenlerle (Örneğin; önceden konan hastalık tanısı gibi) yaşlının kullandığı başka ilaçlar varsa bu durum hekime bildirilmelidir.
• İlaç dışı düzenli olarak kullanılan herhangi bir uygulama (bitkisel çay, cilde herhangi bir yağ vb. sürülmesi gibi) varsa ilgili sağlık profesyoneli ile paylaşılmalıdır.
• Bir tedavi önerilen sürede bitirilmeden, başka bir ilaç kullanmaya (hekim bilgisi dışında) başlanmamalıdır.  Yan etkisi olabilecek ilaçlar, hekimin önerdiği sürede kullanıldıktan sonra hekim kontrolünde kesilmelidir.
• Tedavi sürecinin düzenli olarak gözden geçirilmesi için kontrollere gidilmelidir.
• İlaçların reçete edildiği dozda ve sürede verilmesi/uygulanması sağlanmalıdır. İlaçların yanlış dozda kullanılması ilacın etkinliğini azaltabilirken toksik etki yaratarak da zehirleyebilir.
• Reçete edilen ilaçların ilaç-ilaç etkileşimleri ilgili sağlık profesyonellerinden sorgulanmalı ve bunlara uygun (aradaki süre vb.) davranılmalıdır.
• Reçete edilen ilaçların ilaç-besin etkileşimleri ilgili sağlık profesyonellerinden sorgulanmalı ve bunlara uygun (aç, tok, aradaki süre vb.) davranılmalıdır.
• Çevredeki duyumlar doğrultusunda ilaç kullanılmamalıdır.
• Eğer yaşlıda mental-bilinç durumunu etkileyebilecek bunama gibi hastalıklar varsa, ilaçlar yaşlının yanlış kullanımını önlemek için yaşlıdan uzak tutulmalıdır.
• Kullanılan ilaçların saklama koşulları bilinmeli ve ev gibi ortamlarda ilaçların doğru saklama ve taşıma koşullarına uygun hareket edilmelidir.
• Kullanılan ilaçların önemli yan etkileri ve zehirlenme belirtileri öğrenilmeli ve bu yan etkiler geliştiğinde yaşlının zarar görmesi engellenmeli ve hemen bilgi verilmelidir.
• Aile ya da birlikte yaşanılan kişilerin polifarmasi ve ilaç uyumu ile ilgili farkındalıklarının sağlanması gerekmektedir.
• İlaç konusunda yaşlı bireye verilecek eğitim verilmelidir.

İlaç konusunda yaşlı bireye verilecek eğitim içeriğine örnekler ise:

• NSAI’ler alkol kan basıncının yükselmesine ve antihipertansif ilaçların etkinliğinin bozulmasına yol açabilir.
• Asetominofenin fazla miktarda kontrolsüz kullanımı, böbrek fonksiyonlarının bozulmasına yol açabilir.
• Kontrolsüz antiasit kullanımı asit ortamda emilen demir ve çinko gibi minerallerin emilimini bozar.

Yaşlı bireye özgü ilaç bilgi kartına bir örnek olarak şu bilgiler yer almalıdır:

• İlacın adı,
• İlacın alınma zamanı,
• İlacın (aç/tok) ne şekilde alınacağı,
• İlacın hazırlanmasındaki özel koşul,
• İlacın uygulanmasındaki özel koşul,
• İlacın dozu,
• İlacın beklenen etkisi,
• İlacın yan etkisi,
• Yan etki durumunda yapılması gerekenler,
• Dozu atlama/ilacı alamama durumunda yapılması gerekenler.