Ünite 3: Düşmeler ve Bakım

Giriş

Düşme, yaşlılarda sık karşılaşılan, ölüm ve hastalık oranlarında önemli artışa neden olan geriatrik bir sendromdur. Yaşlılarda düşmeler; yaşlanmaya bağlı fizyolojik değişikliklere, hastalıklara, kullanılan ilaçlara ve çevresel nedenlere bağlı olarak meydana gelmektedir. Yaşlılarda düşmeye neden olan faktörlerin belirlenerek gerekli tedbirlerin alınmasının önemli olduğu düşünülmektedir. Bu bölümde yaşlılarda düşmenin önemi, düşme nedenleri ve düşmenin önlenmesi konuları ele alınmaktadır.

Yaşlılarda Düşmenin Önemi

Düşme, kişinin bulunduğu seviyeden daha alçak bir seviyeye, zemine veya yere istemsiz ve beklenmedik bir şekilde gelmesi olarak tanımlanır. Yaşlılarda düşme riski genç erişkinlere göre daha fazladır. Yaşlılarda düşme sonucu oluşan yaralanmalar yaşamı tehdit edecek kadar ciddi olabilmektedir. Yaşlılarda düşme; kalça kırığı, kafa travması, yumuşak doku yaralanması ve kanama gibi ciddi sorunlara neden olmakta ve ölümle sonuçlanabilmektedir. Düşmeye bağlı ölümler erkeklerde daha fazladır. Travmatik beyin yaralanmalarının en yaygın nedeni düşmelerdir. Yaşlılardaki ölümcül düşmelerin yaklaşık yarısının nedeninin travmatik beyin hasarı olduğu bildirilmiştir.

Yaşlıların düşmeye bağlı yaralanmalar nedeniyle hastaneye yatırılma oranı diğer yetişkin düşmelerine göre 5 kat fazladır. Düşmeler yaşlının yaşam kalitesini ciddi oranda etkileyen, bireyin, ailenin, devletin sağlık hizmet yükünü ve sağlık maliyetlerini arttıran önemli bir sorun olmaktadır.

Yaşlılarda Düşme Nedenleri

Yaşlanmanın getirdiği fiziksel, psikolojik ve sosyal sorunlar düşmelere yakınlığı ve düşme sıklığını artırmaktadır. Yaşlı düşmelerinin %31’inin çevresel %17’sinin yürüme-denge bozuklukları, zayıflık ve % 13’ünün baş dönmesi nedenleriyle meydana geldiği belirtilmektedir. Yaşlılarda düşmeler, yaşlanmaya bağlı fizyolojik değişikliklere, hastalıklara, kullanılan ilaçlara ve çevresel nedenlere bağlı olarak gelişmektedir.

Görme keskinliğinde azalma, karanlığa uyumda azalma, göz kamaşması ve kontrast duyarlılığında azalma gibi görme sorunları yaşlıların düşmesine zemin hazırlar. Görmede özellikle kontrast duyarlılığındaki bozulma önemlidir. Bu durumda kişi içinde bulunduğu ortamdaki kenarları, örneğin basamak, ağaç kökü, su oluğu ve kaldırımdaki çatlak gibi eşitsizlikleri fark edememektedir. İşitme kaybı ve sesleri ayırt etme güçlüğü gibi işitme sorunları ortaya çıkabilir. Kısa süreli hafıza kayıpları, karmaşık bilgiyi analiz etme güçlüğü, yeni bilgileri öğrenme güçlüğü, bilgilenme süreci ve reaksiyon verme zamanında yavaşlama gibi bilişsel sorunlar yaşlıların düşmesine neden olmaktadır.

Yürüme, denge ve postür bozuklukları yaşlılarda düşmelere yol açar.

Serebrovasküler olay (inme), parkinson, kol ve bacak sinirlerini tutan nöropatiler, demans, deliryum ve nöbetler yaşlılarda sık görülen ve düşmeye neden olan sinir sistemi hastalıklarıdır. Kalp krizi, postural hipotansiyon ve ritim bozukluğu yaşlılarda düşmeye neden olan kalp ve damar hastalıklardandır. İdrar kaçırma ve gece sık idrara çıkma yaşlılarda düşmeye neden olabilecek üriner sistem sorunlarıdır. Artrit, osteopeni, osteoporoz ve sarkopeni gibi kas iskelet sistemi hastalıkları kaş, tendon, kemik ve eklemlerin yapışını olumsuz etkileyerek yaşlı hareketlerinin bozulmasına ve düşmelere neden olurlar.

Sedatiier, nöroleptikler, benzodiazepinler, antidepresanlar, narkotikler, antihipertansiier, antiaritmikler ve diüretikler düşmeye neden olan ilaçlardır.

Kurum, ev ya da sokakta düşmeye zemin hazırlayan durumlar:

• Kaygan ve parlak zeminler
• Gerekli yerlerde korkuluk ve tutunma barlarının olmaması
• Yetersiz aydınlatma
• Düşük oda sıcaklığı
• Güvenliği tehdit edecek şekilde dolaşan evcil hayvanlar ve küçük çocuklar
• Eski dengesiz ve sabit olmayan mobilyalar
• Yatak, koltuk ve tuvaletlerin uygun yükseklikte olmaması
• Banyo, tuvalet, merdiven ve koridorlarda tutunma barlarının olmaması
• Küvet ve banyo zeminin kaygan ve ıslak olması
• Sabit olmayan, uçları kıvrılmış, saçaklı, kalın tüylü halı ve kilimler
• Ev içinde açıkta kablo ve tellerin bulunması
• Ulaşılması güç, yüksek ya da alçak raf ve dolaplar
• Cadde ve sokaklarda düzgün olmayan, kırık, yüksek kaldırımlar ve merdivenler, uygun olmayan rampalar ya da gerekli yerlerde rampaların olmamasıdır.

Yaşlılarda Düşmenin Önlenmesi

Düşmelerin önlenmesi düşmeye neden olabilecek hastalıkların tedavisinin ve rehabilitasyonun yapılması ve çevresel risk faktörlerinin mümkün olduğu kadar ortadan kaldırılması ile gerçekleştirilebilir. Kısaca, düşmeyi önlemek için çevresel ve bireysel önlemlerin alınması gerekir.

Çevresel önlemler; konut içi düzenlemeler ve dışarıya yönelik düzenlemeleri kapsar.

Konut içi düzenlemeler aşağıdaki gibi örneklenebilir.

Kapı genişlikleri en fazla 100cm, en az 80cm olmalıdır. Bütün kapılar eşiksiz olmalıdır. Kapı üzerlerinde kavraması kolay tutma kolları bulunmalıdır.

Apartman

• Giriş sahanlıkları yeteri kadar aydınlatılmış olmalıdır.
• Posta kutusu, kapı zili ve elektrik düzeneğine ilişkin her türlü düğme ve priz yerden en fazla 90-100cm yükseklikte olmalıdır.
• Karanlıkta rahatlıkla görülebilecek fosforlu elektrik düğmeleri tercih edilmelidir.
• Asansör kabini minimum 110x140cm ölçülerinde ve kolaylıkla ulaşılabilir mekânlarda olmalıdır.

Antre

• Mobilyalar, yaşlıların düşme ve çarpma riskini azaltmak için duvar boyunca ve alanın kösesine yerleştirilmelidir.
• Yaşlı bireyin dinlenmesine olanak sağlamak amacıyla kapıya yakın yerlerde sabitlenmiş oturma yerleri bulunmalıdır.
• Elbiseleri ve bastonu asmak için kolay ulaşılabilen farklı yüksekliklerde askılar olmalıdır.

Merdivenler

• Merdivenlerin başında ve sonunda elektrik düğmeleri olmalıdır. Mümkünse hareketli cisme duyarlı (sensörlü) lambalar kullanılmalıdır.
• Basamaklar eşit aralıkta ve yükseklikte olmalı, takılıp düşmeye neden olacak çıkıntı ve uygunsuz basamak (döner merdiven gibi) olmamalıdır.
• Tutamaklarda ve uzun merdivenlerde dinlenmek için sahanlık olmalıdır.
• Merdivenlerde basamak yüksekliği 14cm’yi, basamak uzunluğu 28-30cm’yi geçmemelidir.
• Basamaklarda kaymayan malzemeler kullanılmalıdır.
• Görme derinliğinde algılama bozukluğuna yol açacak desenli döşeme, halı ve kilimler kullanılmamalıdır.

Mutfak

• İyi aydınlatma ve havalandırma/baca bulunmalıdır.
• Çalışma tezgâhı yeterli yükseklikte ve uzunlukta olmalıdır. Mutfak dolabının raf yüksekliği, alta bir şey (tabure, sandalye vs) koymadan uzanabilmek için maksimum 150cm olmalı, ideali ise 140cm olmadır. Alt dolapların minimum raf yüksekliği 40cm’dir. Tekerlekli sandalye kullanan yaslılar için tezgah altına sandalyenin girmesi için boşluk olmalıdır.
• Masa ayakları düşme ve takılmaları engellemek için dışarıya çıkıntılı olmamalıdır.
• Masanın kenarları keskin olmamalıdır.
• Kullanılan ocak, şofben gibi araç düğmelerinin açık ve kapalı konumları belirgin olmalı, rahat görülebilmelidir.
• Mutfakta kullanılan elektrikli araçların kabloları lavaboya veya ocağa yakın olmamalıdır.
• Ocak ve fırının yakınında kolayca tutuşabilecek maddeler ve cisimler olmamalıdır.
• Doğal gaz kullanılıyorsa alev ya da arıza anında otomatik gaz kesim sistemi olmalıdır.

Yatak Odası

• İyi aydınlatma ve havalandırma olanağı bulunmalıdır.
• Yatak odası, banyo ve tuvalet birbirine yakın olmalıdır.
• Sık kullanılan giysi ve eşyalar ulaşılabilecek yerlerde bulunmalı, tabure/sandalye üzerine çıkmadan kolaylıkla ulaşılabilmelidir.
• Elbise dolaplarının kapaklarında kavraması kolay kulpların kullanılması ve kapakların açılmasıyla otomatik yanan lambalar tercih edilmelidir.
• Yatak odası mobilyaları yaşlının tekerlekli sandalye, koltuk değneği ya da bastonu ile rahatça dolaşabileceği şekilde düzenlenmelidir.
• Yataktan kolaylıkla ulaşılabilecek mesafede; yatak başında lamba, telefon, bardak ve ilaçlar gibi önemli maddeleri koyabilecek küçük sabit masa/ komidin olmalıdır.

Oturma Odası

• Mobilyalar, mekân geniş ve ferah olacak şekilde yerleştirilmelidir.
• Elektrik kabloları yürünen alanlarda olmamalı, kenarlarda ve sabitlenmiş olmalıdır.
• Sehpalar ortada durmamalı, koltuklar arasına yerleştirilmelidir.
• Halı kaygan, kenarı düşmeye neden olacak şekilde kalkık, kıvrık ve görme derinliğini yanıltacak karışık desenli olmamalıdır.
• Mobilya döşemeleri kolay yanmayan, kaygan olmayan kumaşlardan yapılmalı ve canlı renkler kullanılmalıdır.
• Sandalye, koltuk ve kanepeler sağlam ve güvenli olmalı, çok yüksek ya da çok derin olmamalı, kolaylıkla kalkılabilecek şekilde olmalıdır.

Banyo ve Tuvalet

• Tuvalette yükseltilmiş klozet olmalı, küvet veya duş teknesinde plastikten yapılmış sağlam bir oturma yeri ve otururken kullanılabilecek şekilde elle tutulan bir duş baslığı olmalıdır.
• Klozet, duş ve banyo küvetinin yakınında tutunma barları bulunmalıdır.
• Tutunma kolları duvarda yatay eksende iyi sabitlenmiş olmalıdır.
• Tutunma barlarının çapı 4-5cm olmalı ve zeminden 90-100cm yükseklikte yerleştirilmelidir.
• Giriş ve çıkışlarda düşmelere neden olabileceğinden küvetten kaçınılmalıdır.
• Armatürler kolay açılır kapanır özellikte olmalıdır.
• Elektrikli aletler kullanılmadığı zaman fişleri prizden çıkarılmalıdır.
• Banyoda havalandırma ve sıcak su kaynağında güvenlik sistemi olmalıdır.
• Banyo dolapları ve havalandırma sistemi eşya üzerine çıkmadan ulaşılabilecek yükseklikte olmadır.
• Banyo kapısı mekânı daraltmamak için dışarıya açılmalıdır.
• Banyo zemini kaymaz ve parlamayan malzemeden yapılmalıdır.
• Zemin ıslak olmamalıdır.

Dışarıya yönelik düzenlemeler aşağıdaki gibi örneklenebilir

• Sokak, cadde, kaldırım ve merdivenlerde yeterli aydınlatma olmalıdır.
• Sokak ve caddelerde açılmış çukurların üzeri uygun şekilde kapatılmalı ve dikkat çekecek uyarı levhaları yerleştirilmelidir.
• Yağmur/ kar yağması ve buzlanma gibi durumlarda kaymayı önleyici güvenlik önlemler alınmalıdır.
• Sokaklarda, alışveriş merkezlerinde ve apartman girişlerinde uygun rampalar ve yürüyen merdivenler olmalıdır.
• Trafik ışıkları ve uyarı panoları görme ve işitme kusuru olan yaşlıların gereksinimine uygun bir şekilde hazırlanmalıdır.
• Merdivenlerde uygun tutunma barları ve korkuluklar yapılmalı, sağlam ve güvenli olup olmadıkları kontrol edilmelidir.
• İçeriye yönelik düzeltmeler aşağıda örneklenmiştir.
• İyi aydınlatma ve havalandırma olanağı bulunmalıdır. • Yatak odası, banyo ve tuvalet birbirine yakın olmalıdır.
• Sık kullanılan giysi ve eşyalar ulaşılabilecek yerlerde bulunmalı, tabure/sandalye üzerine çıkmadan kolaylıkla ulaşılabilmelidir.
• Elbise dolaplarının kapaklarında kavraması kolay kulpların kullanılması ve kapakların açılmasıyla otomatik yanan lambalar tercih edilmelidir.
• Yatak odası mobilyaları yaşlının tekerlekli sandalye, koltuk değneği ya da bastonu ile rahatça dolaşabileceği şekilde düzenlenmelidir.
• Yataktan kolaylıkla ulaşılabilecek mesafede; yatak başında lamba, telefon, bardak ve ilaçlar gibi önemli maddeleri koyabilecek küçük sabit maşa/ komidin olmalıdır.

Kişisel önlemlerde aşağıdaki noktalara dikkat etmek gerekir. Pozisyon değiştirilirken yavaş ve dikkatli hareket edilmesi gerekir. Özellikle ortostatik hipotans iyonu olan yaşlıların pozisyon değiştirirken ve yataktan kalkarken dikkatli davranması, önce yatak içinde ya da bulunduğu yerde biraz oturup sonra kalkması gerekir.

Acil telefon numaraları (ambulans, yangın vb.) her telefona yapıştırılmalıdır. Rakamları kolayca seçilen telefonlar tercih edilmelidir. Mümkünse telefonlar her odaya yerleştirilmeli ve düşme durumunda yerden uzanabilecek mesafede olmalıdır.

Düzenli aralıklarla sağlık kuruluşuna giderek gerekli kontroller yaptırılmalıdır.