Ünite 5: Sanal Organizasyonlar, Şebeke Organizasyonları ve Stratejik Ortaklıklar

Giriş

20. yüzyılın sonlarından itibaren organizasyonların yapılandırılmaları ve işleyişleri üzerinde köklü değişiklikler meydana gelmiştir. Yaşamlarını devam ettirip rekabet edebilmeleri için sanal organizasyonlar, şebeke organizasyonları ve stratejik ortaklıklar gibi yeni modeller doğmuştur.

Sanal Organizasyonlar

Sanallık ve sanal gerçeklik gerçekte mevcut olmayan olay veya varlığın, sanki mevcutmuş gibi hissedilmesi, mevcutmuş gibi görülmesi olarak tanımlanabilir. Globalleşme; ülkeler arasında mal, hizmet akımları ve teknolojik gelişimin hızlı bir şekilde artmasını ve serbestleşmesini ve sonuçta ortaya çıkan ekonomik gelişmeyi ifade eden bir kavramdır. İşletmeler ayakta kalabilmek ve rekabet güçlerini artırabilmek için geleneksel organizasyon yapıları yerine daha esnek yapılanma yeteneğine sahip şebeke organizasyon yapıları oluşturmaya başlamışlardır. Bu durum, geleneksel ve hiyerarşik yapılar yerine esnek yapılanma yeteneğine sahip şebeke organizasyonları yaygın olarak kullanan, organizasyonel esnekliği, etkililiği ve etkinliği yüksek yeni bir yapıyı karşımıza çıkarmaktadır.

“Sanal organizasyon; yeteneklerin birleştirilmesi, maliyetlerin azaltılması ve her birinin pazarına diğerinin de ulaşabilmesi amacıyla, bilgi teknolojileri ile geçici olarak birbirine bağlanmış bağımsız işletmelerden - tedarikçiler, müşteriler ve hatta rakipler- oluşan bir ağdır.” Bu organizasyonlar;

• Ortak yatırımlar (joint venture) gibi belli bir zaman diliminde ya da sonsuza kadar oluşmazlar.
• Sanal organizasyonun temelinde bilgi ve uzmanlık vardır.
• Değişlik organizasyonlar, sahip oldukları bilgi ve uzmanlıkları ortak amaçları doğrultusunda kullanmak için iletişim teknolojisiyle birbirlerine bağlanmıştır.
• Hiyerarşik kademeleri belirten unvanlar yerine işin niteliğini ifade eden unvanlar kullanılır.
• Müşteri isteklerine cevap verme süresi kısadır.
• Biçimsel olmayan iletişim yoğundur.
• Çalışan kişiler, yetkinlikleriyle doğru orantılı olarak aynı anda birden çok proje ve/veya organizasyonda çalışabilirler.
• Odak nokta, kimin neyi bildiğidir.
• Güçlü Yönleri: Esneklik, uyum ve verimliliktir.
• Zayıf yönleri: İletişim, güven ve örgüt kültürüdür.

Şebeke Organizasyonları

İşletmelerin etkinliği ve verimliliği sağlamak için temel faaliyetlerini belirli merkezlerde yürütürken belirli faaliyetlerini ve özellikle destek niteliğindeki fonksiyonlarını taşeron firmalara yaptırma eğilimleri sonucu şebeke organizasyonların temeli atılmıştır. Bu yeni organizasyon dış kaynaklardan yararlanma, temel yetenek ve yalın yönetim gibi diğer yönetim uygulamalarıyla birlikte gelişmektedir. Şebeke organizasyonlarının ortaya çıkmasında rol oynayan etmenler; artan rekabet, müşteri odaklılık, esneklik ve hız sağlamak olarak sayılabilir. Şebeke organizasyon yapıları, her biri belirli bir faaliyet alanında uzmanlaşmış işletmelerin tanımlanmış rol ve sorumluluklar ile bir araya gelmesi ve bir örgütler ağının oluşturulmasını ifade eden yapılardır. Şebeke organizasyonlarını; bir mal veya hizmet üretmek için iki ya da daha fazla işletmenin aralarında işbölümüne giderek uzun süreli işbirliğine yönelmelerinden oluşan organizasyon yapısı olarak tanımlamak mümkündür.

• Şebeke organizasyonlarının en önemli özelliği, aracı organizatöre (broker’e) ihtiyaç duyulmasıdır. Broker, iş yaptırılacak bağımsız işletmeler hakkında bilgi toplar, bunları bilgisayar ortamına aktarır ve işi bunlardan hangisine vermesi gerektiğine karar verir.
• Şebeke organizasyonlarında bir diğer özellik ise yatay koordinasyonun dikey hiyerarşiden öncelikli olmasıdır.
• Esnekliktir.
• Karmaşık iletişim kanalları üzerine kurulmuş olmasıdır.

Şebeke Organizasyonlarının Türleri

Dâhili Şebeke Organizasyonu: Dış kaynaklardan çok fazla yararlanmadan, piyasa mekanizmasının avantajlarından yararlanmak ve girişimci bir işletme olabilme yeteneği kazanabilmek için oluşturulan dahili şebeke organizasyon yapısındaki bir işletme, belirli bir iş kolundaki kaynakların tümüne ya da çoğunluğuna kendisi sahiptir.

• İşletme faaliyetleri aynı organizasyon bünyesindeki farklı işletmeler tarafından yerine getirilir.
• Üst yönetim işletmelerin koordinasyonundan sorumludur.
• Belirli bir iş kolundaki kaynakların tümüne ya da çoğunluğuna kendisi sahiptir.
• Şebekedeki her işletme birbirinin müşterisi konumundadır.
• Dış kaynak alım ihtiyacı azdır.
• Hiyerarşi yoktur ve koordinasyon broker denilen aracı tarafından sağlanır.
• Ülkemizde bazı holding işletmelerinde görülen uygulamaya benzemektedir.

Dengeli Şebeke Organizasyonu:

• Belirli bir oranda dış kaynaklardan yararlanılır.
• Gerekli olan kaynaklar birbirinden tamamen bağımsız işletmelerin bünyesindedir.
• Koordinasyonu sağlayan lider konumunda bir işletme söz konusudur.
• Taşeron işletmelerin ürettikleri kaynakları satın alır ve ana üretimde kullanır.
• Otomobil sektöründe çok sık rastlanan bir organizasyon modelidir.

Dinamik Şebeke Organizasyonu:

• Ana işletme (lider işletme) pozisyonunda bir işletme yoktur.
• İşletmeler, brokerlik fonksiyonu gören bir işletmenin koordinasyonu altında birleşirler.
• Dinamik şebeke organizasyonlarına dahil işletmelerden her biri, belirli bir görevi yerine getirmek amacıyla, kendi aralarında yapmış oldukları anlaşmaya göre faaliyetlerini sürdürürler.
• En belirgin örneği ortak girişlimlerdir (joint venture).
• Çok daha esnek organizasyon biçimlerine sahiptir.

Şebeke Organizasyonlarının Güçlü ve Zayıf Yönleri

Şebeke Organizasyonlarının Güçlü Yönleri: Şebeke organizasyonlarının, geleneksel organizasyonlar ile kıyaslandığında işletmelere pek çok yarar sağladığı görülmektedir. Bunlar;

• Esneklik ve Uyum
• Verimlilik
• Düşük Maliyet, Yüksek Kalite
• Müşteri Tatmini
• İleri Teknolojileri Kullanabilme ve Yenilik Yapabilme
• Fırsatları Değerlendirme

Şebeke Organizasyonlarının Zayıf Yönleri:

• Etkin iletişim ve Koordinasyon Sağlama Zorluğu
• Güven Sağlama Zorluğu
• Yenilikçilik ve Teknoloji Liderliğini Kaybetme Riski
• Güçlü Bir Örgüt Kültürü Oluşturma Zorluğu
• Hız ve Maliyetlere Olumsuz Etki Edebilecek Durumlarla Karşılaşabilme

Şebeke Organizasyonları ve Sanal Organizasyonlar Arasındaki Farklılıklar

Şebeke ve sanal organizasyonlar birbirleriyle yakın ilişkili olan kavramlardır. Bu iki kavram bazen eş anlamlıymış gibi kullanılabilmekle birlikte aralarında farklılıklar mevcuttur.

Şebeke Organizasyonlar:

• Her sanal organizasyon bir Şebeke organizasyonudur.
• Şebeke türü yapılanma geçici veya kalıcı olabilir.
• Bölünüp eklenme birim bazındadır.

Sanal Organizasyonlar:

• Özel bir şebeke organizasyonu şeklidir. Her şebeke organizasyonu sanal organizasyon değildir.
• Yapılanma geçicidir, proje bazındadır. Proje amacına ulaşılınca sanal organizasyon sona erer.
• Tek bir lider yoktur. Lider, projeden projeye veya amaca göre değişir.
• Bölünüp eklenme kişiye kadar inebilir.
• Yapılanma geçicidir, proje bazındadır. Proje amacına ulaşılınca sanal organizasyon sona erer.
• Tek bir lider yoktur. Lider, projeden projeye veya amaca göre değişir.
• Bölünüp eklenme kişiye kadar inebilir.

Stratejik Ortaklıklar

Stratejik ortaklık işletmelerin diğer işletmelerle yaptığı işbirliği ve dayanışma faaliyetleridir. Stratejik ortaklık kuran işletmeler;

• Teknolojilerini, kaynaklarını, yeteneklerini ve ürünlerini karşılıklı yarar sağlayacak şekilde bir araya getirir, değiştirir veya entegre eder.
• Bağımsız kalmak üzere bazı amaçlar konusunda anlaşırlar, verilmiş görevlerin yerine getirilmesini gözlerler ve birbirlerine stratejik konularda sürekli katkı sağlarlar.
• Bu dayanışma ortak girişim (joint venture), konsorsiyum ve merger olabilir.
• Globalleşme eğiliminin artırdığı rekabet baskısı ve işletmelerin içinde faaliyette bulundukları çevrenin artan belirsizlik ve karmaşıklığı gibi gelişmeler, işletmelerin aralarında işbölümü yaparak bir dayanışma içine girmelerini gerektirmektedir.
• İşletmeler stratejik ortaklıklar yoluyla birlikte sinerji yaratarak rekabette üstünlük sağlayabilirler.

Stratejik Ortaklıkların Başlıca Kuruluş Nedenleri

Örgütsel Nedenler: Yeniden yapılanma, kollektif bilgi, beceri ve yetenekler edinme, üretken kapasite artırımı, dağıtım araçları elde etme, tedarik zincirlerini yenileme ve genişletme, meşrulaşma, mal ve hizmet piyasalarındaki eksiklerini tamamlamadır.

Ekonomik Nedenler: Maliyet azaltma/paylaştırma, kaynak havuzu oluşturma, risk azaltma, performans geliştirme, pazar arayışı, ölçek ekonomisi elde etmedir.

Stratejik Nedenler: Potansiyel rakipler ile işbirliği yaparak rekabeti önleme, ortam belirsizliğini azaltma, çevresel değişikliklere uyum sağlama, gelecekte iş fırsatları elde etme, yeni ürün ve teknolojiler geliştirmedir.

Politik Nedenler: Yasal engelleri aşma, etki ve konum geliştirmedir.

Stratejik Ortaklık Türleri

Lisans Anlaşmaları (Lisanslama): Özellikle dış pazarlara kolay girmenin bir yolu olarak kullanılan lisans anlaşmaları, patent hakkı sebebiyle korunan belirli bir ürünün geliştirilmesi/pazarlanmasına izin veren bir işbirliğidir.

Satış Yetkisi Verme veya Acentelik: Ana işletme ile bölgesel işletme belirli bir süreliğine anlaşmaktadırlar. Bu anlaşma kapsamında bölgesel işletme, ana işletmenin ürünlerini kendi bölgesi içinde dağıtır ve satar.

Dış Kaynaklardan Yararlanma (Outsourcing): Bir mal veya hizmetin üretiminin çeşitli aşamalarında bazı işletmeler birbirlerini tamamlayıcı nitelikte işbirliği yaparlar. Bu işbirlikleri; tedarikçileri veya bayileri ortak etme, taşeronlaştırma, fason imalat, şeklinde ortaya çıkabilir.

Üretim İmtiyaz Hakkı (Franchising): Bu yöntemle bir imtiyaz, özel satış hakkı tekel durumundaki bir üreticinin, bir diğer üretici ya da girişimciye mallarını/hizmetlerini bir il, bölge ya da ülkeyi kapsayacak şekilde belirli bir süre için sunma-üretme hakkını devretmesidir.

Endüstriyel Konsorsiyum: Üye işletmelerin büyük çaplı araştırma çabaları için finansal kaynaklarını ve teknik uzmanlıklarını birleştirmeleridir.

Ortak Girişim (Joint Venture): İki ya da daha fazla işletmenin kendi öz yetenekleri doğrultusunda faaliyetlerini birleştirmek yoluyla kendileri dışında ayrı bir kimliği olan ayrı bir işletme kurmalarıdır.

Satın Alma: Bir işletmenin başka bir işletmenin tamamını ya da bir kısmını satın alması şeklinde ortaya çıkan bir stratejik birlik türüdür.

Birleşme (Merger): İki ya da daha fazla işletmenin tüm kaynaklarını biraraya getirerek birleşmeleri ve ortaya yeni bir işletme olarak çıkmalarını ifade eden bir stratejik birlik türüdür.

Stratejik Ortaklıkların Yararları ve Sakıncaları

Yararları:

Ekonomiklik Ölçeği; sermaye yatırımı, Ar-Ge harcamaları ve pazarlama masraşarı gibi alanlarda maliyet avantajı sağlarken satışların yükselmesiyle kazanç sağlar.

Teknoloji Geliştirme; uzmanlık gerektiren alanlarda teknoloji alışverişi sağlanır.

Riski Azaltma; bazı ortak masraflar ve sahip olunan kaynaklar paylaşıldığı için risk azaltılmış olur.

Rekabeti Şekillendirme; anlaşma yoluyla rekabet azaltılır, işbirliği yoluyla yeni bir pazara kolay girerek rekabet şekillendirilir.

Yeni Pazar Fırsatları; global pazar ve dağıtım kanallarına girmeyi sağlar.

Yeni Korumacılık; ülkelerin ticari kısıtlarını aşmaya yardım eder.

Sakıncaları:

Yararlarda Dengesizlik; elde edilen yararlar ve riskler ortaklar arasında dengesiz dağıtılırsa, çatışmalar ve motivasyon düşüklüğüne neden olur.