Ünite 7: Kamu Yönetiminin Yapısı: Yerinden Yönetim Kuruluşları

Yerel Yönetim Kuruluşları

Yerel yönetim kuruluşları “mahalli idareler” olarak da adlandırılmaktadır. 1982 Anayasası’nın “mahalli idareler” başlığı taşıyan 127. Maddesinde yerel yönetimlerle ilgili anayasal ilkeler ayrıntılı bir biçimde yer almıştır.

İl Özel İdaresi:İl özel idaresi, Türkiye Cumhuriyeti’nin Osmanlı’dan miras aldığı kurumlardan olup, temeli 1864 yılında çıkarılan Vilayet Nizamnamesi ’ne dayanır. İl özel idaresi, 1913 tarihli İdare-i Umumiye-i Vilayet Kanunu Muvakkat adını taşıyan geçici bir Yasayla 2005 yılına kadar yönetilmiştir. 22 Şubat 2005 tarihinde kabul edilen 5302 sayılı İl Özel İdaresi Kanunu (İÖİK) ile eski yasa yürürlükten kaldırılmış, il özel idareleri yerel yönetim reformları kapsamında yeniden düzenlenmiştir.

İl Özel İdaresinin Organları:İl özel idaresinin organları il genel meclisi, il encümeni ve Vali’dir.

İl Genel Meclisi:İl genel meclisi, il özel idaresinin karar organıdır ve ildeki seçmenler tarafından ilçeler adına beş yıllığına seçilmiş üyelerden oluşur. İl genel meclisinin üye sayısı, o ilin ilçe sayısına ve ilçelerin nüfusuna bağlı olarak değişmektedir.

İl genel meclisi, il genel meclisince belirlenecek bir aylık tatil hariç her ayın ilk haftası meclis tarafından önceden belirlenen günde mutat toplantı yerinde toplanır.

İl genel meclisi, üye tam sayısının salt çoğunluğuyla toplanır ve katılanların salt çoğunluğuyla karar verir.

İl genel meclisi tarafından alınan kararların tam metni, en geç beş gün içinde valiye gönderilir.

İl genel meclisinin görev ve yetkilerinden bazıları şunlardır:

• Stratejik plan ile yatırım ve çalışma programlarını görüşmek ve karara bağlamak

• Bütçe ve kesin hesabı kabul etmek

• İl çevre düzeni planı ile belediye sınırları dışındaki alanların imar planlarını görüşmek ve karara bağlamak

• İl özel idaresi adına imtiyaz verilmesine ve il özel idaresi yatırımlarının yap-işlet veya yap-işlet devret modeli ile yapılmasına, il özel idaresine ait şirket, işletme ve iştiraklerin özelleştirilmesine karar vermek

• İl özel idaresi tarafından çıkarılacak yönetmelikleri kabul etmek

• Diğer mahalli idarelerle birlik kurulmasına, kurulmuş birliklere katılmaya veya ayrılmaya karar vermek (İÖİK md. 10)

İl Encümeni:İl encümeni valinin başkanlığında, genel sekreter ile il genel meclisinin her yıl kendi üyeleri arasından seçeceği üç üye ve valinin her yıl birim amirleri arasından seçeceği iki üyeden oluşur. Görüldüğü gibi il encümeninin başkanı validir. Valinin katılamadığı encümen toplantısına il özel idaresi genel sekreteri başkanlık eder.

İl Encümeninin görev ve yetkilerinden bazıları şunlardır:

• Stratejik plan ve yıllık çalışma programı ile bütçe ve kesin hesabı inceleyip il genel meclisine görüş bildirmek

• Yıllık çalışma programına alınan işlerle ilgili kamulaştırma kararlarını almak ve uygulamak, Kanunlarda öngörülen cezaları vermek

• Belediye sınırları dışındaki umuma açık yerlerin açılış ve kapanış saatlerini belirlemek (İÖİK md. 26)

Vali:Vali, il özel idaresinin başı ve tüzel kişiliğinin temsilcisidir. Görüldüğü gibi vali hem merkezi yönetimin taşra örgütü olan il yönetiminin başı, hem de bir yerel yönetim kuruluşu olan il özel idaresinin başıdır.

Valinin görev ve yetkilerinden bazıları şunlardır:

• İl özel idaresi örgütünün en üst yöneticisi olarak il özel idaresi örgütünü sevk ve idare etmek

• İl özel idaresinin kurumsal stratejilerini oluşturmak, bu stratejilere uygun olarak bütçeyi hazırlamak ve uygulamak

• İl özel idaresini Devlet dairelerinde ve törenlerde, davacı veya davalı olarak da yargı yerlerinde temsil etmek

• İl genel meclisi ve encümen kararlarını uygulamak

• İl özel idaresi personelini atamak

• İl halkının huzur, esenlik, sağlık ve mutluluğu için gereken önlemleri almak (İÖİK md. 30).

Belediye Yönetimi

Yerel yönetimlerin ikinci türünü belediyeler oluşturur. Yerel yönetim kuruluşlarının en önemlisi olan belediyeler, il özel idaresi gibi Osmanlı’dan Cumhuriyet’e miras kalan, uzun bir tarihi geçmişe sahip kuruluşlardır. Yeni Yasa’ya göre bir yerleşim yerinde belediye yönetiminin kurulabilmesi için nüfusunun 5000 ve üzerinde olması gerekir.

Belediyenin Görev ve Sorumlulukları:Belediye mahalli müşterek nitelikte olmak şartıyla imar, su ve kanalizasyon, ulaşım gibi kentsel alt yapı; çevre ve çevre sağlığı, temizlik ve katı atık zabıta, itfaiye, acil yardım, kurtarma ve ambulans; şehir içi trafik; defin ve mezarlıklar; ağaçlandırma, park ve yeşil alanlar; konut; kültür ve sanat, turizm ve tanıtım, gençlik ve spor; sosyal hizmet ve yardım, nikâh, meslek ve beceri kazandırma; ekonomi ve ticaretin geliştirilmesi hizmetlerini yapar veya yaptırır. Büyükşehir belediyeleri ile nüfusu 100.000’in üzerindeki belediyeler, kadınlar ve çocuklar için konukevleri açmak zorundadır.

Belediye Yönetiminin Organları:Belediye yönetiminin organları, belediye meclisi, belediye encümeni ve belediye başkanından oluşmaktadır.

Belediye Meclisi:Belediye meclisi, belediyenin genel karar organıdır ve beş yıllığına seçilmiş üyelerden oluşmaktadır.

Belediye meclisinin görev ve yetkileri yasada sayılmıştır.

Bunlardan bazıları şunlardır:

• Stratejik plan ile yatırım ve çalışma programlarını görüşmek ve kabul etmek

• Bütçe ve kesin hesabı kabul etmek

• Belediyenin imar plânlarını görüşmek ve onaylamak

• Borçlanmaya karar vermek

• Belediye adına imtiyaz verilmesine ve belediye yatırımlarının yap-işlet veya yap-işlet devret modeli ile yapılmasına; belediyeye ait şirket, işletme ve iştiraklerin özelleştirilmesine karar vermek

• Belediye tarafından çıkarılacak yönetmelikleri kabul etmek

• Meydan, cadde, sokak, park, tesis ve benzerlerine ad vermek

• Fahri hemşerilik payesi ve beratı vermek

• Belediye başkanı ile encümen arasındaki anlaşmazlıkları karara bağlamak (BK md.18).

Belediye Encümeni:Belediye encümeni il belediyelerinde ve nüfusu 100.000’in üzerindeki belediyelerde, belediye meclisinin her yıl kendi üyeleri arasından bir yıl için gizli oyla seçeceği üç üye, malî hizmetler birim amiri ve belediye başkanının birim amirleri arasından bir yıl için seçeceği iki üye olmak üzere yedi kişiden oluşmaktadır. Diğer belediyelerde ise belediye meclisinin her yıl kendi üyeleri arasından bir yıl için gizli oyla seçeceği iki üye, mali hizmetler birim amiri ve belediye başkanının birim amirleri arasından bir yıl için seçeceği bir üye olmak üzere beş kişiden oluşmaktadır.

Belediye Başkanı:Belediye başkanı, belediye yönetiminin başı ve belediye tüzel kişiliğinin temsilcisidir. Belediye başkanı, ilgili kanunda gösterilen esas ve usullere göre beldedeki seçmenler tarafından beş yıllığına seçilir.

Belediye başkanının görevlerinden bazıları şunlardır:

• Belediye örgütünün en üst yöneticisi sıfatıyla belediye örgütünü sevk ve idare etmek

• Belediyenin hak ve menfaatlerini korumak

• Belediyeyi devlet dairelerinde ve törenlerde, davacı veya davalı olarak da yargı yerlerinde temsil etmek

• Meclise ve encümene başkanlık etmek

• Meclis ve encümen kararlarını uygulamak

• Belediye personelini atamak (BK md. 38).

Büyükşehir Belediyesi

Ülkemizde büyükşehir belediyeleri ilk olarak 1984 yılında üç büyük ilimiz olan İstanbul, Ankara ve İzmir’de kurulmuştur. 5216 sayılı Kanun’a göre bir il belediyesinin büyükşehir belediyesine dönüştürülebilmesi yasayla olur. Ancak, bunun için o ilin nüfusunun 750 binden fazla olması gerekmektedir.

Büyükşehir Belediyesinin Görevleri:Büyükşehir belediyesinin görevleri arasında, büyükşehir belediyesinin stratejik planını ve bütçesini hazırlamak; nazım imar planı yapmak ve uygulamak; coğrafi ve kent bilgi sistemlerini kurmak; büyükşehir ulaşım ana planını yapmak veya yaptırmak ve uygulamak; toplu taşıma hizmetlerini yürütmek; su ve kanalizasyon hizmetlerini yürütmek; mezarlık alanlarını belirlemek ve mezarlıklar kurmak; yolcu ve yük terminalleri, kapalı ve açık otoparklar yapmak sayılabilir.

Büyükşehir Belediyesinin Organları:Büyükşehir belediyesinin organları belediyelerle paralellik göstermekte olup büyükşehir belediye meclisi, büyükşehir belediye encümeni ve büyükşehir belediye başkanından oluşmaktadır.

Büyükşehir Belediye Meclisi:Büyükşehir belediye meclisi, büyükşehir belediyesinin karar organıdır.

Büyükşehir Belediye Encümeni:Büyükşehir belediye encümeni, belediye meclisinin kendi üyeleri arasından bir yıl için gizli oyla seçeceği beş üye ile biri genel sekreter, biri mali hizmetler birim amiri olmak üzere belediye başkanı tarafından her yıl birim amirleri arasından seçilecek 5 üyeden oluşur.

Büyükşehir Belediye Başkanı:Büyükşehir belediye başkanı, büyükşehir sınırları içindeki seçmenler tarafından beş yıllığına seçilir.

Köy Yönetimi

Yerel yönetim kuruluşlarının üçüncüsü ve en küçüğü köy yönetimidir. Köyler, 18 Mart 1924 tarih ve 442 sayılı Köy Kanunu’na göre yönetilmektedir. 442 sayılı Köy Kanunu’nun 1. Maddesi nüfusu iki binden aşağı olan yerleşim yerlerini köy olarak tanımlamıştır.

Köy Yönetiminin Görevleri: Köyün, sağlık, temizlik, yol, su ve okul işleri zorunlu; köye hamam, çamaşırlık, Pazar yeri, çarşı yapmak gibi hizmetler ise köyün isteğe bağlı görevleri arasında yer almıştır.

Köy Yönetiminin Organları:Köy yönetimi, köy derneği, köy ihtiyar meclisi ve muhtar olmak üzere üç organdan meydana gelir.

Hizmet yerinden Yönetim Kuruluşları

Türk kamu yönetimi sisteminde merkezi yönetimin hiyerarşisi içinde yer almadığı gibi yerel yönetim kuruluşu da olmayan kamu örgütleri vardır. Bu kamu örgütlerine “hizmet yerinden yönetim kuruluşları” ya da kısaca “hizmetsel kuruluşlar” denilmektedir.

Ortak Özellikleri

Hizmet yerinden yönetim kuruluşları çok farklı alanlarda faaliyet göstermektedirler. Ancak, bu kuruluşların bazı ortak özellikleri vardır. Bunları şöyle sıralayabiliriz:

• Kamu tüzel kişiliğine sahiptirler. Bunların tüzel kişiliklerini kazanması ya yasayla ya da yasanın verdiği yetkiye dayanarak yönetsel kararla olur.

• Özerkliğe, yani kendi iradeleriyle hareket etme serbestliğine, sahiptirler. Bunların özerklik dereceleri gördükleri hizmetin niteliğine göre değişmektedir.

• Merkezi yönetimin vesayet denetimine tabidirler.

• Hizmetsel kuruluşlar belli görev ve yetkilerle donatılmışlardır.

• Kendilerine özgü bir mal varlığına ve bütçeye sahiptirler.

• Hizmetsel kuruluşlar birer uzmanlık kuruluşudur

Türleri

Hizmetsel kuruluşlar, genellikle, faaliyet alanları ve faaliyet konuları açısından gruplandırılmaktadır.

Faaliyet Alanları Açısında Hizmetsel Kuruluşlar:Hizmetsel kuruluşlar, faaliyet alanları açısından ulusal ve yerel kamu kurumları olmak üzere iki gruba ayrılmaktadır. Kamu kurumlarından bazıları, Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryolları İşletmesi (TCDD), Karayolları Genel Müdürlüğü gibi, tüm ülke düzeyinde hizmet ve faaliyet yürütürler. Bunlar, genellikle merkezi yönetime vesayet bağı ile bağlıdır. Buna karşılık, bazı kamu kurumları, İstanbul Su ve Kanalizasyon İdaresi (İSKİ), EGO, İETT, ASKİ, ESKİ gibi, yerel yönetimler tarafından kurulur ve belli bir yörede hizmet görürler.

Faaliyet Konuları Açısından Hizmetsel Kuruluşlar:Faaliyet konuları açısından hizmet yerinden yönetim kuruluşları (kamu kurumları) idari (klasik), iktisadi, sosyal, bilimsel, teknik ve kültürel kamu kurumları olarak sınıflandırılmaktadır.

Kamu Meslek Kuruluşları

Türkiye’de kamu meslek kuruluşlarının Anayasal dayanağa kavuşmaları 1961 Anayasası’yla olmuştur. 1924 Anayasası’nda kamu meslek kuruluşlarına ilişkin bir düzenleme yoktu. Bununla birlikte, tüccar ve sanayicilerin, doktorların, mühendis ve mimarların, veteriner hekimlerin, eczacıların, tarımla uğraşanların odalarını düzenleyen yasalar 1950-1957 yılları arasında yürürlüğe konularak yasal dayanağa kavuşturulmuştur.

Düzenleyici ve Denetleyici Kurumlar

Türk kamu yönetimi sisteminde 1980’den sonra ortaya çıkmaya başlayan bu kurumlar, “bağımsız idari otoriteler”, “üst kurullar”, “düzenleyici kurullar”, “özerk kurumlar” ve “düzenleyici ve denetleyici kurumlar” gibi çeşitli kavramlarla ifade edilmektedir. Türkiye’de resmi olarak bu kurumlara, “düzenleyici ve denetleyici kurumlar” denilmektedir.