Ünite 5: Devletin Temel Organları ve İşleyişi: Yasama, Yürütme ve Yargı

Yasama Organı: Türkiye Büyük Millet Meclisi

1982 Anayasası, yasama yetkisinin Türk milleti adına Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM)’ne ait oldugˆunu ve bu yetkinin devredilemeyecegˆini belirtmis¸tir. TBMM üye sayısında yıllar içinde degˆis¸iklikler olmus¸tur. 1982 Anayasası’nın ilk s¸eklinde TBMM’nin üye sayısı 400 olarak belirlenmis¸ti. Milletvekili sayısı, 1987 yılında Anayasa’da degˆis¸iklik yapılarak 450’ye yükseltilmis¸tir. Anayasa’da 1995 yılında yeniden yapılan bir degˆis¸iklikle de TBMM üye sayısı 550’ye çıkarılmıs¸tır. 6771 sayılı Türkiye Cumhuriyeti Anayasasında Degˆis¸iklik Yapılmasına Dair Kanun’un 16 Nisan 2017 günü yapılan halkoylamasında kabul edilmesi ile birlikte TBMM üye sayısı 550’den 600’e çıkarılmıs¸tır.

Anayasa’nın 77. maddesinde 2007 yılında yapılan degˆis¸iklikle daha önce bes¸ yıldabir yapılan TBMM seçimlerinin dört yılda bir yapılması kararlas¸tırılmıs¸tı. 2017 yılında yapılan degˆis¸iklikle Türkiye Büyük Millet Meclisi ve Cumhurbas¸kanlıgˆı seçimlerinin bes¸ yılda bir ve aynı günde yapılması kararlas¸tırılmıs¸tır. Süresi biten milletvekili yeniden seçilebilir.

Türkiye’de milletvekili seçilme yas¸ı zaman içinde degˆis¸mis¸tir. 2006 yılında yapılan Anayasa degˆis¸ikligˆi ile milletvekili seçilebilme yas¸ı 30’dan 25’e indirilmis¸tir. 2017’deki en son degˆis¸iklikle de 18 yas¸ına düs¸ürülmüs¸tür. Buna göre 18 yas¸ını dolduran ve milletvekili seçilebilmek için Anayasa’da öngörülen gerekli digˆer kos¸ulları tas¸ıyan her Türk vatandas¸ı milletvekili seçilebilir.

Anayasamızın 95. maddesine göre, “Türkiye Büyük Millet Meclisi, çalıs¸malarını, kendi yaptıgˆı I·çtüzük hükümlerine göre yürütür.

Anayasa’ya göre “Türkiye Büyük Millet Meclisinin Bas¸kanlık Divanı, Meclis üyeleri arasından seçilen Meclis Bas¸kanı, Bas¸kan vekilleri, Kâtip Üyeler ve I·dare Amirlerinden olus¸ur.

TBMM çalıs¸malarında siyasal partilerin önemli bir yeri vardır. Siyasal partiler Meclis çalıs¸malarını parti meclis grupları aracılıgˆıyla yürütürler. Anayasa’mıza göre, bir siyasal partinin TBMM’de grup kurabilmesi için en az 20 milletvekiline sahip olması gerekmektedir.

TBMM Komisyonları bir konunun Meclis Genel Kuruluna gelmeden önce görüs¸ülüp olgunlas¸tırıldıgˆı kurullardır. Komisyonlar, kendilerine verilen is¸ler hakkında rapor hazırlarlar ve bunu Meclis Bas¸kanlıgˆına sunarlar. Komisyonlarda siyasal parti grupları üye sayıları oranında temsil edilir

Anayasa’mızın 96. maddesine göre “Türkiye Büyük Millet Meclisi, yapacagˆı seçimler dahil bütün is¸lerinde üye tam sayısının en az üçte biri ile toplanır.

Türkiye Büyük Millet Meclisinin görev ve yetkileri, genel olarak, 1982 Anayasası’nın 87. maddesinde düzenlenmis¸tir. Bunlar:

• Kanun koymak, degˆis¸tirmek ve kaldırmak

• Bütçe ve kesin hesap kanun tekliflerini görüs¸mek ve kabul etmek

• Para basılmasına ve savas¸ ilanına karar vermek

• Milletlerarası antlas¸maların onaylanmasını uygun bulmak

• Türkiye Büyük Millet Meclisi üye tam sayısının bes¸te üç çogˆunlugˆunun kararı ile genel ve özel af ilanına karar vermek

• Anayasa’nın digˆer maddelerinde öngörülen yetkileri kullanmak ve görevleri yerine getirmektir.

• TBMM’nin en temel is¸levi yasa yapmak oldugˆu için yasa yapma süreci hakkında bilgi vermek yararlı olacaktır.

TBMM’nin en kapsamlı yetkisi yasa yapma yetkisidir. TBMM, Anayasa’ya aykırı olmamak kos¸uluyla her konuda yasal düzenleme yapabilir. Bu onun Anayasa’dan aldıgˆı genel yetkidir (Sabuncu, 1997:140). Anayasa’mıza göre, yasa önermeye milletvekilleri yetkilidir.

Yürütme Organı: Cumhurbaşkanı

Günümüzün özgürlükçü demokrasilerinde yürütme organının görevleri ve devlet içindeki agˆırlıgˆı gitgide artmaktadır. Yürütme organı, yapısal olarak, tekçi (monist) ve ikici (düalist) olmak üzere iki ana gruba ayrılmaktadır. Tekçi sistemde yürütme yetkisi tek bir organda toplanmıs¸tır. Buna örnek olarak, yürütme yetkisinin tümünün, halk tarafından seçilmis¸ bir bas¸kana ait oldugˆu Amerikan bas¸kanlık sistemi verilebilir. I·kici sistemde ise yürütme yetkisi, bir kis¸i (devlet bas¸kanı) ile bir kurul (Bakanlar Kurulu) arasında paylas¸ılmaktadır. I·kici yürütme sistemi, parlamenter sistemlerin temel özelliklerinden biridir. Yürütme organının iki bas¸lı oldugˆu parlamenter sistemlerde devlet bas¸kanlarının, vatana ihanet dıs¸ında, sorumlulugˆunun olmaması genel kabul gören bir ilkedir.

Ülkemizde, 16 Nisan 2017 tarihinde kabul edilen anayasa degˆis¸ikligˆinden önce hükümet sistemi olarak parlamenter sistem vardı. Yürütme yetkisi ve görevi, Cumhurbas¸kanı ve Bakanlar Kurulu tarafından, Anayasaya ve kanunlara uygun olarak kullanılmakta ve yerine getirilmekteydi. Ancak, 6771 sayılı Türkiye Cumhuriyeti Anayasasında Degˆis¸iklik Yapılmasına Dair Kanun’un 16 Nisan 2017 günü yapılan halkoylamasında kabul edilmesiyle birlikte parlamenter sistemden cumhurbas¸kanlıgˆı hükümet sistemine geçildi. Bu sistem degˆis¸ikligˆinin bir sonucu olarak da Bakanlar Kurulu kaldırıldı. Böylece, Türkiye’de yürütme yetkisi tek bir organda, Cumhurbas¸kanında toplanmıs¸ oldu.

Yargı Organı: Bağımsız Mahkemeler

Devletin temel is¸levlerinden birisi de yargıdır. Yargı is¸levi, hukuki uyus¸mazlıkların bagˆımsız mahkemelerce kesin olarak çözüme kavus¸turulması ve karara bagˆlanmasıdır. Yargı is¸levinin amacı, hukuk düzeninin korunması ve gerçekles¸tirilmesidir. Anayasa’mıza göre yargı yetkisi, Türk milleti adına bagˆımsız mahkemelerce kullanılır.

Yargı bagˆımsızlıgˆı ise ancak yargıç güvencesiyle sagˆlanabilir. Anayasa’nın “Hakimlik ve Savcılık Teminatı” bas¸lıklı 139. maddesine göre ise “Hâkimler ve savcılar azlolunamaz, kendileri istemedikçe Anayasa’da gösterilen yas¸tan önce emekliye ayrılamaz; bir mahkemenin veya kadronun kaldırılması sebebiyle de olsa, aylık, ödenek ve digˆer özlük haklarından yoksun kılınamaz.” Bunlardan bas¸ka, mahkemelerin kurulus¸u, is¸leyis¸i, görev ve yetkileri, yargılama yöntemlerinin yasayla belirlenecegˆi, durus¸maların kural olarak herkese açık oldugˆu ve bütün mahkemelerin her türlü kararlarını gerekçeli olarak yazacagˆı, hâkimler ve savcıların altmıs¸ bes¸ yas¸ını bitirinceye kadar hizmet görebilecekleri Anayasa’da belirtilmis¸tir.

Türk yargı sisteminde üç çes¸it yargı düzeni vardır. Bunlar anayasa yargısı, adli yargı ve idari yargıdır. 2017 yılında Anayasada yapılan degˆis¸iklikle Askeri Yargıtay, Askeri Yüksek I·dare Mahkemesi ve askeri mahkemeler kaldırılarak, sivil yargıdan ayrı askeri yargı düzeni uygulamasına son verilmis¸tir.

Genis¸ anlamda anayasa yargısı, dogˆrudan dogˆruya anayasaya uyulmasını sagˆlamak amacını güden her türlü yargı is¸lemini veya anayasa hukuku sorunlarının yargısal usuller içerisinde bir karara bagˆlanması sürecini ifade eder.

Türkiye’de ilk kez 1961 Anayasası ile anayasa yargısını gerçekles¸tirmek ve anayasa ile verilen digˆer görevleri yerine getirmek üzere bir yüksek mahkeme olan Anayasa Mahkemesi kurulmus¸tur.

1982 Anayasasında Anayasa Mahkemesinin üye sayısı on bir asıl ve dört yedek üye olarak belirlenmis¸ken, 12 Eylül 2010 tarihinde Anayasada gerçekles¸tirilen degˆis¸iklikle üye sayısı on yediye çıkarılmıs¸tır. 2017 yılındaki degˆis¸iklikle üye sayısı on bes¸ olarak belirlenmis¸tir.

Anayasa Mahkemesi’nin görevlerinin neler oldugˆu, Anayasa’nın ilgili maddelerinde gösterilmis¸tir. Buna göre, Anayasa Mahkemesi’nin görev ve yetkileri s¸unlardır:

• Kanunların, Cumhurbas¸kanlıgˆı kararnamelerinin ve Türkiye Büyük Millet Meclisi I·çtüzügˆünün Anayasaya s¸ekil ve esas bakımlarından uygunlugˆunu denetlemek (AY md. 148/1),

• Anayasada güvence altına alınmıs¸ temel hak ve özgürlüklerden, Avrupa I·nsan Hakları Sözles¸mesi kapsamındaki herhangi birinin kamu gücü tarafından, ihlal edildigˆi iddiasıyla Anayasa Mahkemesine yapılan bireysel bas¸vuruları karara bagˆlamak,

• Cumhurbas¸kanını, Türkiye Büyük Millet Meclisi Bas¸kanını, Cumhurbas¸kanı yardımcılarını, bakanları, Anayasa Mahkemesi, Yargıtay, Danıs¸tay Bas¸kan ve üyelerini, Bas¸savcılarını, Cumhuriyet Bas¸savcıvekilini, Hâkimler ve Savcılar Kurulu ve Sayıs¸tay Bas¸kan ve üyelerini görevleriyle ilgili suçlardan dolayı Yüce Divan sıfatıyla yargılamak (AY md. 148/6),

• Genelkurmay Bas¸kanını, Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleri Komutanlarını görevleriyle ilgili suçlardan dolayı Yüce Divan sıfatıyla yargılamak (AY md. 148/7),

• Siyasal partilerin mali denetimini yapmak (AY md. 69/3),

• Siyasal partilerin kapatılması hakkındaki davalara bakmak (AY md. 69/4),

• Milletvekillerinin yasama dokunulmazlıklarının kaldırılmasına veya üyeligˆin düs¸tügˆüne Türkiye Büyük Millet Meclisince karar verilmesi hallerinde, ilgililerin kararın Anayasaya, kanuna veya I·çtüzük hükümlerine aykırılıgˆı iddiasıyla ileri sürdükleri iptal istemlerini karara bagˆlamak (AY md. 85),

• Uyus¸mazlık Mahkemesine Bas¸kanlık edecek üyeyi, kendi üyeleri arasından seçmek (AY md. 158/2).

Anayasa Mahkemesinin görevleri içinde en önemlisi, kus¸kusuz, yasaların, Cumhurbas¸kanlıgˆı kararnamelerinin ve TBMM I·çtüzügˆünün Anayasa’ya uygunlugˆunu denetlemektir. Anayasa Mahkemesi bu denetimi s¸ekil (biçim) ve esas (öz) olmak üzere iki açıdan yapabilir. S¸ekil bakımından denetim, yasaların, Cumhurbas¸kanlıgˆı kararnamelerinin ve Meclis I·çtüzügˆü’nün Anayasa’da belirtilmis¸ usul ve s¸ekil kurallarına uygun olarak yapılıp yapılmadıklarının aras¸tırılmasıdır. Esas bakımından denetim ise bir yasa, Cumhurbas¸kanlıgˆı kararnamesinin ya da TBMM I·çtüzügˆü hükümlerinin Anayasa hükümleri ile çatıs¸ıp çatıs¸madıgˆının denetlenmesidir.

Adli yargı, “adliye mahkemeleri” olarak da bilinir. Bu mahkemeler, kis¸iler arasında ortaya çıkan özel hukuk uyus¸mazlıklarını çözmek ve Ceza Kanununu uygulamakla görevli adliye mahkemeleridir. Adli yargı düzeni esas itibariyle hukuk ve ceza davalarına bakan mahkemelerden olus¸ur. Adli yargıda ilk derece mahkemeleri olarak hukuk ve ceza mahkemeleri bulunmaktadır.Hukuk mahkemeleri, sulh hukuk ve asliye hukuk mahkemeleri olmak üzere iki kısımdır. Ceza mahkemelerinde sulh ceza ve asliye ceza ayrımı sulh ceza mahkemelerinin 2014 yılında kaldırılmasıyla son bulmuştur. Buna göre ceza mahkemeleri asliye ceza ve ağır ceza mahkemelerinden oluşmaktadır. Bunlardan başka, yürütülen soruşturmalarda hâkim tarafından verilmesi gerekli kararları almak, işleri yapmak ve bunlara karşı yapılan itirazları incelemek amacıyla 2014 yılında sulh ceza hâkimlikleri kurulmuştur.Ayrıca, her iki grupta da is¸ mahkemeleri, çocuk mahkemeleri gibi özel görevli mahkemeler vardır.

Adli yargı alanındaki en yüksek mahkeme Yargıtay’dır. Yargıtay, adliye mahkemelerince verilen ve kanunun bas¸ka bir adli yargı merciine bırakmadıgˆı karar ve hükümlerin son inceleme merciidir. Kanunla gösterilen belli davalara da ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar.

Yargıtay Cumhuriyet Bas¸savcısı ve Cumhuriyet Bas¸savcıvekili, Yargıtay Genel Kurulunun kendi üyeleri arasından gizli oyla belirleyecegˆi bes¸er aday arasından Cumhurbas¸kanı tarafından dört yıl için seçilirler. Süresi bitenler yeniden seçilebilirler.

Anayasanın 125. maddesinde, idarenin her türlü eylem ve is¸lemine kars¸ı yargı yolunun açık oldugˆu ve kendi eylem ve is¸lemlerinden dogˆan zararı ödemekle yükümlü oldugˆu açıkça belirtilmis¸tir. Bu anayasal hüküm çerçevesinde, idari yargı, idare ve bireyler arasında idari is¸lem ve eylemler nedeniyle ortaya çıkan uyus¸mazlıkları çözen yargı koludur.

1982 Anayasası’nın 155. maddesinde Danıs¸tay’la ilgili hükümler yer almaktadır. Buna göre: Danıs¸tay, idari mahkemelerce verilen ve kanunun bas¸ka bir idari yargı merciine bırakmadıgˆı karar ve hükümlerin son inceleme merciidir. Kanunla gösterilen belli davalara da ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar.

Danıs¸tay, davaları görmek, kamu hizmetleri ile ilgili imtiyaz s¸artlas¸ma ve sözles¸meleri hakkında iki ay içinde düs¸üncesini bildirmek, idarî uyus¸mazlıkları çözmek ve kanunla gösterilen digˆer is¸leri yapmakla görevlidir.

Anayasa’nın 158. maddesinde düzenlenen Uyus¸mazlık Mahkemesi, adli ve idari yargı yerleri arasındaki görev ve hüküm uyus¸mazlıklarını kesin olarak çözmekle görevli bir yüksek mahkemedir. Uyus¸mazlık Mahkemesinin kurulus¸u, üyelerinin nitelikleri ve seçimleri ile is¸leyis¸i kanunla düzenlenir.

Sayıs¸tay, bir yandan mali denetim organı, bir yandan da “özel yönetsel yargı” kurulus¸udur. Anayasanın 160. maddesine göre “Sayıs¸tay, merkezî yönetim bütçesi kapsamındaki kamu idareleri ile sosyal güvenlik kurumlarının bütün gelir ve giderleri ile mallarını Türkiye Büyük Millet Meclisi adına denetlemek ve sorumluların hesap ve is¸lemlerini kesin hükme bagˆlamak ve kanunlarla verilen inceleme, denetleme ve hükme bagˆlama is¸lerini yapmakla görevlidir.” Ayrıca, mahallî idarelerin hesap ve is¸lemlerinin denetimi ve kesin hükme bagˆlanması Sayıs¸tay tarafından yapılır.