OSMANLI TÜRKÇESİNE GİRİŞ I Dersi Yazım soru detayı:
SORU:
Ana harflerin değiştirilmesi yoluyla yapılan değişiklik uygulaması yanında bir de yalnızca biçimle ilgili,
ama yazımda kural değeri kazanmış değiştirmelerden söz edilebilir. Bunların başlıcaları nelerdir?
CEVAP:
a. Arapça’da kimi kelimelerin sonunda üstünlü okunan bir ünsüz harfinden sonraki ? ye uzunluk içindir. Buna “kısaltılmış elif” anlamında elif-i maksûre dendiğini daha önce görmüştük. ?? üstün bu ? ye ile birlikte â okunur. Bunlar ? elif ile yazılmıştır:
???? ,dava ???? yerine ???? ,mana ???? yerine ???? yerine ???? fetva, ????? yerine ????? Mustafa gibi.
b. Arapça’da yalın kelimelerin sonlarındaki ünsüz harfler un katılarak okunur: kitâbun “kitap”, bâbun “kapı” gibi. Buna tenvinli okuma denilir. Türkçe söyleyişte bu tenvinler düşürülmüştür:kitâb (kitap), bâb “kapı” gibi. Aslında halk Arapçası’nda da böyledir.
c. Tenvin işaretlerinden biri olan ve iki üstün denilen ?? an yazıda ? hemze, ? yuvarlak te ve ? ye dışındaki yerlerde ? elif üstüne konulur. Arapça’da tek başlarına zarf olarak kullanılan zaman ve yer gösteren isimler bu iki üstün ile yazılır ve okunur. Bunların çoğu dilimize alınmış olup bu yazılış ve okunuş özelliklerini korumuşlardır: ?????? ahîren “en son, biraz önce”, ????? bazen, ?????
nazaran, ????? nisbeten, ????? muvakkaten gibi. Bununla birlikte yazıda bu tenvin işaretinin kullanılmaması yaygın bir uygulama olmuş, bu yüzden de tenvinsiz kalan elifler bir uzunluk işleyişi kazanmıştır: ???? evvelâ, ????? daimâ gibi. Hemen hepsi zarf olarak kullanılmış olan bu kelimelerden bazıları şunlardır: ???? acabâ, ???? aslâ, ???? farazâ “tutalım ki”, ????? gâlibâ, ???? hâlâ, ???? mahzâ “ancak, yalnız, salt”, ????? mukaddemâ “bundan önce”, ????? mutlakâ, ????? vakıâ “gerçekte”. Bu okuyuş biçimi yüzünden tenvinli yuvarlak te’ler de elifle yazılmış ve Türkçe’ye özgü bir yazılış ortaya çıkmıştır: ????? sûreten yerine ????? suretâ, ????? âdeten yerine ????? âdetâ gibi.
d. Hemze’nin yazılışı tek ve birden çok heceli kelimelerde bulunduğu yere ve ünlüsüne göre çeşitlilik gösterir:
• Kapalı tek heceli kelimede, hareke üstün ise, kürsü görevindeki elif üzerine konur: ??? ye‘s “üzüntü” ??? “, be‘s “sıkıntı; zarar,
sakınca”, ??? re‘s “baş”, ??? re‘y “görüş, düşünce” gibi. Yazıda bunlar gösterilmiştir.
• Kapalı tek heceli kelimede hareke esre ise bitişen ve bitişmeyen harften sonra kürsüsü bir diştir: ??? bi‘r “kuyu”, ??? zi‘b “kurt, kurtçuk” gibi. Bunlar da yazıda korunur.
• Kapalı tek heceli kelimede hareke ötrü ise kürsüsü ? vav’dır: ??? bü‘s “yoksulluktan ötürü büyük sıkıntı içinde olmak”, ??? şü‘m“uğursuzluk, şomluk”. Yazıda bunlar da korunmuştur.
• Çift ünsüzle biten tek heceli kelimede hece harekesi ne olursa olsun son ses olarak Arapça’da bağımsız yazılır:
?? şey‘, ??? cüz‘ gibi. Türk yazımında ise bu hemzeler söyleyişe uyularak düşürülür.
• İkinci ve sonraki hecelerin başında, tıpkı kelime başında olduğu gibi, bir ünlü ses olarak okunur, yazıda düşürülmez: ????? müteessir gibi. Ancak kendisinden önce bir uzunluk elifi (yani â) bulunuyorsa ve kendi harekesi esre (yani i) ise, konmaz; o zaman da esreli okunduğunu göstermek üzere kürsüsü altına konmuş bulunan ? , â ile i arasına girmiş bir y gibi okunur: ????? dâire yerine ????? dâyire gibi. Hemzenin okunuşta bu tür değerlendirilişi daha önceki dönemden başlar ve Osmanlı Türkçesi döneminde de sürer. Bu, aslında Türkçe’nin ses düzeniyle ilgili bir değişikliğin yazıya yansıtılmasından başka bir şey değildir. Verilen örneğin daha ileri bir halklılaştırmayla bugün ağızlarda deyre olarak yaşıyor olması bu y’nin uzak geçmişteki
varlığının izidir.
• Hemze Osmanlı yazısında ayrıca uzunluk elifleri (â) önünde de düşürülür: ???? yerine ????? ,ulemâ ???? yerine ????? hükemâ, ???? yerine ??? binâ, ???? yerine ??? vefâ gibi.
• Bu ünsüz harfi kelime başında yeni bir uygulama olmak üzere bir diş üzerine konularak da yazılmış, bununla ü ve ö ünlüleri u ve o’dan ayrılmak istenmiştir: ????? örtü, ???? üst gibi. Buna benzer yeni bir uygulama da Türkçe kelimelerde kelime başındaki elif üzerine hemze konmasıdır: ?? et gibi. Her iki uygulama da yaygınlık kazanamamıştır.
• Hemze birkaç Türkçe kelimede eriyen ğ ve v ünsüzleri yerinde kalan yuvarlak hece ünlüsünü yazmakta da kullanılmıştır:
????? soğuk yerine ????? souk, ????? tavuk yerine ????? tauk gibi.