CEVAP: Victor Hugo (1885): Devrinin popüler edebiyat anlayışı olan romantizmi eleştiren bu eser, aynı zamanda Türk edebiyat tarihinin ilk tenkitli monografisidir. Romantizme karşı Emile Zola’nın natüralizmini öne çıkararak, edebiyat tarihimizde “Hayâliyyûn-Hakikiyyûn” tartışmasını başlatan da bu eserdir. Beşir Fuad, eserinde, Emile Zola’nın sanat anlayışını şu şekilde özetler: “Hayattan başka elimizde nümûne yoktur. Çünkü havassımızın (beş duyu) haricinde bir şey idrâk edemeyiz. Binâberîn (bundan dolayı), hayatı tağyîr etmek, sehv ve hataya mahal bırakmak olacağından, bu yolda vücuda getirilen eser fena olur. Binâberîn Zola’nın kavlince yalnız hakîkat âsâr-ı sanâyia husûle getirebilir. Demek oluyor ki tahayyül etmemeli; bakmalı, tedkîk etmeli ve gördüğünü bihakkı n tavsîf ve tarîf etmeli” Beşir Fuad, sanatkârın ilim adamı gibi gerçeğe objektif bir gözle bakmasını ister ve edebiyatın da topluma belli ölçülerde hizmet etmesi gerektiğini düşünür. Özetlemek gerekirse Beşir Fuad’ın Victor Hugo kitabıyla yapmak istediği şey; “Tanzimat devri şair ve yazarlarının büyük ölçüde romantizme dayanan edebî temayüllerini eleştirmektir.” (Uçman, 2003: 57). Muallim Naci ve Selanikli Fazlı Necip ile mektuplaşan Beşir Fuad’ın bu mektupları ölümünden sonra, daha önce de belirttiğimiz gibi Muallim Naci ile olanı intikad (1887); Selanikli Fazlı Necip ile olanı da Mektubat (1888) isimleriyle yayımlanmıştır.