CEVAP:

i) Cumhuriyet dönemi reformları Osmanlı modernleşmesi ile belirgin bir sürekliliği içinde barındırır. Zira her ikisi de doğrudan ya da dolaylı biçimde seküler bir devlet inşa etmenin yapı taşlarını döşemişlerdir. Cumhuriyet dönemi reformlarındaki fazlalık toplumun da sekülerleştirilmesi yönündeki çabada karşımıza çıkar. ii) Cumhuriyet dönemi reformları ulemanın ve tarikat liderlerinin konumlarını büyük oranda sarsmıştır. Aslında bu sürecin de daha Osmanlı Devleti zamanındaki reformlar ile başladığını söyleyebiliriz. iii) İslam, yeni Cumhuriyet seçkinleri için geri kalmışlığın sebebi addedildiği ve işaretlendiği için modernleşme ve din ilişkisi iki karşıt kutbun ilişkisine dönüştürülmüştür. Bu bakımdan din-devlet ilişkileri çoğu zaman gerilim yüklüdür. Gerçekten bu gerilimin Türk modernleşmesinin bir ürünü olduğunu söyleyebiliriz. iv) Bir önceki maddeden yola çıkarak şu genel iddiayı dile getirebiliriz. Aslında Türkiye’de laiklik prensibi hiçbir zaman devlet ile dinin radikal bir ayrılışını amaçlamaz. Daha çok, din devletin kamu hizmeti olarak benimsenmiş ve laiklik çoğu zaman dini suistimallerden korumak ve dini çevrelerin siyasal ve sosyal anlamda etkinlik kazanmasının önüne geçmenin aracı olmuştur. v) Laiklik, milleti dinsel içeriğinden soyutlayarak siyasal bir topluluk haline getirmenin mükemmel bir aracıdır. vi) Mustafa Kemal’in dine yönelik iki farklı tutum içinde olduğunu biliyoruz. Millî mücadele döneminde laiklik ilkesinden hiç söz edilmemiştir. Millî mücadelenin amaçları arasında bu ilke neredeyse hiç yer almamıştır.