SORU: Filibeli’ye ekoller hakkında hangi görüşlerini savunmuştur?
CEVAP: Filibeli’ye göre ekoller eksiktir ve sistem halini almamışlardır, bununla birlikte içlerinde bazı hakikatleri barındırmaktadırlar. Ancak hepsinde de gerçekliği sabit olmamış, bazı teoriler ve hipotezler yer almaktadırlar. Bilimsel düşünce ölçü alınırsa, mevcut sistemlerin hiçbirin kabulüne imkan yoktur. Maddecilik, ispatlanamaz faraziyeler üzerine kurulduğundan, bilimsel düşünceye ve bilimin esaslarına aykırıdır. Ferdiyetçilik ve ispatçılık (pozitivizm) de benzer durumdadırlar (F. Ahmet Hilmi 1999, 19-20). Tenkitçilik, şüphecileri hatırlatacak kadar renksiz ya da değişkendir. Nihai bir düşünceye varmaktan kaçınmakta, tahrip ettiği his ve fikirler yerine bir şey önermemek, bu anlayışın ayırıcı özellikleri arasındadır. Tekamülcülük, pozitivizm ve tenkitçiliğin eksikliklerini gidermek için ileri sürülmüş, bilimselliğe yaklaşmakta, ancak dayandığı faraziyelerin ispatlanamaması, dogmatizme yaklaşması olumsuz özellikleri arasındadır. Ruhçuluk, önceleri bilimsel düşünceden uzak durmuştur, son zamanlarda dikkat çekici gelişmeler göstermiştir.
