CEVAP:

Gazzâlî’nin filozoflara yönelttiği eleştirilerden en
çok dikkat çeken ve yankı uyandıranı, sebep-sonuç ilişkisi
yahut sebeplilik ilkesine bağlamında ortaya koyduğu
yaklaşımdır. İslam filozoflarının Antik Yunan
düşüncesinden devralıp Allah’ın ilim ve inayetiyle
bağlantılı kılarak açıkladıkları sebeplilik ilkesi karşısında
özellikle Eş’arî kelâmcıları indeterminist bir tavır
içindeydiler. Onlar cevher-i fert (atom) ve araz anlayışı ile
arazların iki ayrı zamanda var olamayacağı, dolayısıyla
yaratmanın her an yenilendiği fikrine dayalı bir tür
vesileci/occasionalist yaklaşımı savunuyorlardı. Buna göre
var olan her şey birbirinden bağımsız parçalardan ibaret
olup onları bir araya getirerek yeni bir yapı kazandıran güç
tabiata içkin değildir. Dolayısıyla bu parçalar (atom) gibi
gerek doğal gerekse İnsanî olsun bütün fiil ve olaylar da
Allah’ın yaratmasıyla gerçekleşir. Bu geleneğin bir
izleyicisi olarak sebeplilik ilkesinin determinizme varan yorumuna yönelik en ciddî eleştiriyi Gazzâlî ortaya koymuştur.