CEVAP:

Genel (Normal Sebeplerle) Fazla Çalışma

Genel (normal sebeplerle) fazla çalışma, ülke- nin genel yararları, işin niteliği, üretimin artırılma- sı gibi nedenlerle yapılan fazla çalışmadır (İK m.41, f.1). Fazla çalışma (ve fazla sürelerle çalışma) için şu şartlar gerekir:

i. Fazla çalışma için bunu gerektirecek sebepler olmalıdır. Kanunda ülkenin genel yararları, işin niteliği, üretimin artırılması gibi sebep- lerle fazla çalışma yaptırılabileceği öngörül- müştür. Benzer sebeplerle de fazla çalışma yaptırılabilir.

ii. İşçinin yazılı olarak izni (onayı) gereklidir (İK m.41, f.7). İşçinin fazla çalışmaya rızası, baş- ta işe girerken düzenlenen iş sözleşmesinde kararlaştırılabileceği gibi rıza sonradan da alınabilir. Fakat, bir kez rıza alınması işçinin sürekli fazla çalışmayı kabul ettiği anlamı da taşımamalıdır. Zira Yönetmeliğe göre, her yılbaşında rızanın tekrarlanması da gereklidir (FÇY m.9). Zorunlu nedenlerle veya olağa- nüstü durumlarda yapılan fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma içinse bu onay aran- maz. İşçi muvafakat etmesine karşın, sağlık durumu itibariyle fazla çalışamayacak du- rumda ise kendisi fazla çalışmaya zorlanamaz (FÇY m.8, f.b).

dikkat

İşçinin fazla çalışmaya muvafakat etmesine rağmen fazla çalışmaya katılmaması duru- munda işveren işçinin sözleşmesini haklı ne- denle sona erdirebilir.

İşçinin fazla çalışmaya muvafakat etmesine rağ- men fazla çalışmaya katılmaması durumunda işve- ren işçinin sözleşmesini haklı nedenle sona erdire- bilir (İK m.25II/h).

iii. Fazla çalışma isteğinin işçilere duyurulması da gereklidir. Genel sebeplerle fazla çalışma bir yılda ikiyüzyetmiş saatten fazla olamaz (İK m.41, f.8). Ancak bu süre sınırı, işçilere yönelik olup, işyerlerine veya yürütülen işlere yönelik değildir. Fazla çalışma veya fazla sü- relerle çalışma sürelerinin hesabında yarım saatten az olan süreler yarım saat, yarım sa- ati aşan süreler ise bir saat sayılır (FÇY m.5). 4857 sayılı Kanuna göre, denkleştirme gere- ği günde en fazla çalışma süresi onbir saatiaşamayacağından, bir işyerinde günde dokuz saat çalışılıyorsa fazla çalışma süresi iki saat, sekiz saat çalışılan bir yerde ise üç saat olabilir. 

Kanun fazla çalışma kurumunun özelliği gereği fazla çalışma yaptırılamayacak işler ile fazla çalıştı- rılamayacak işçileri tespit etmiştir.

Fazla çalıştırma yaptırılamayacak işler şun- lardır: Sağlık kuralları bakımından günde ancak yedibuçuk saat ve daha az çalışılması gereken işlerde (FÇY m.7/a), gece çalışmalarında fazla çalışma ya- pılamaz. Ancak gündüz yapılan bir işe ilişkin fazla çalışma gece döneminde söz konusu olabilir (FÇY m.7/b). Belirtmekte fayda vardır ki gece dönemin- de olağanüstü veya zorlayıcı nedenlerle fazla çalışma yaptırılabilir. Nihayet, yer ve su altında yapılan iş- lerde de fazla çalışma yapılamaz (FÇY m.7/c).

Bir sınırlandırma da yer altında maden işlerin- de çalışan işçiler için olağan sebeplerle fazla çalış- ma yaptırılamayacak olmasıdır (İK m.41, f.9). Bir başka ifadeyle, yer altında maden işlerinde çalışan işçiler zorunlu veya olağanüstü sebepler dışında ka- nunda öngörülen (günde 6, haftada 36 saat) süre- leri aşan bir biçimde çalıştırılamazlar.

Fazla çalışma yaptırılamayacak kişiler de şunlardır: 18 yaşını doldurmamış kişiler (FÇY m.8/a), sağlık durumu itibariyle fazla çalışma ya- pamayacağı doktor raporu ile belgelenenler (FÇY m.8/b), gebe, yeni doğum yapmış ve çocuk emzi- ren işçiler (FÇY m.8/c) ve nihayet, ilgili Yönetme- likte kısmi sürelerle çalışan işçilere de fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma yaptırılamayacağı öngö- rülmüştür (FÇY m.8).

Zorunlu Sebeplerle Fazla Çalışma

İşyerinde oluşan bir arıza veya arıza çıkması ola- sılığı karşısında veya işyerinde mevcut makine, araç ve gereçler için hemen yapılması gerekli acele iş- lerde yahut zorlayıcı sebeplerin ortaya çıkmasında, işyerinin normal çalışmasını sağlayacak dereceyi aş- mamak koşulu ile işçilerin hepsi veya bir kısmının yapmak zorunda olduğu fazla çalışmaya, zorunlu sebeplerle fazla çalışma denir (İK m.42). Bu ne- denle yapılan fazla çalışmada muvafakat aranmaz. Yalnız işçinin sağlık durumu fazla çalışma yapmaya müsait değilse zorunlu sebeple de olsa fazla çalış- maya zorlanmamalıdır.

dikkat

Zorunlu sebeplerle fazla çalışmada genel se- beplerle yapılan fazla çalışmadan farklı olarak herhangi bir süre sınırlaması öngörülmemiştir.

Genel sebeplerle yapılan fazla çalışmadan farklı olarak burada herhangi bir süre sınırlaması öngö- rülmemiştir. Ancak bu takdirde işçilere uygun bir dinlenme süresi de verilmelidir. Dinlenme süresi- nin miktarı kanaatimizce günde onbir saatten az olmamalıdır.

Olağanüstü Sebeplerle Fazla Çalışma

Cumhurbaşkanı, seferberlik sırasında ve bu sü- reyi aşmamak şartıyla yurt savunmasının gerekle- rini karşılayan işyerlerinde fazla çalışmaya lüzum görülürse işlerin çeşidine ve ihtiyacın derecesine göre günlük çalışma süresini, işçinin en çok çalış- ma gücüne çıkarabilir (İK m.43). İşte söz konusu dönemde yapılan fazla çalışmaya da olağanüstü se- beplerle fazla çalışma denir. Ayrıca, işçilerin muva- fakatine de gerek yoktur. Ancak burada da işçinin sağlık durumunun fazla çalışmaya imkân tanıması gerekir. Olağanüstü sebeplerle fazla çalışma hâlinde süre ise, söz konusu durumun ortadan kalkmasına kadar uzar. Bununla birlikte, işçiye günde makul bir dinlenme izni verilmelidir. Söz konusu süre ka- naatimizce, onbir saatin altında olmamalıdır.