CEVAP:

Hirschman’ın yukarıda açıklanan görüşleri iki temel yönden eleştirilebilir. İlki, bilindiği gibi neredeyse tüm gelişme yolundaki ülkelerde başlangıçta yatırımların büyük bir bölümünün kamu kesimi tarafından yapıldığı bir gerçektir. Bu durum, piyasa mekanizmasının bu tip ülkelerde çalışmasını bekleyen ve kamu müdahalelerini sınırlandırılmasını isteyen Hirschman’da göz ardı edilmektedir. Söz konusu gelişme yolundaki ülkelerin yapısal koşulları – örneğin sermaye yetersizliği, pazar darlığı veya girişim isteksizliği vb.- piyasa mekanizması aksaklıklarına yol açmaktadır. Bu durumda kıt kaynakların optimal dağılımını sağlayacak mekanizma olarak “plan”, başvurulması gereken temel araç konumundadır. Tüm sanayileşme programlarının kapsamlı bir kalkınma planı çerçevesinde ele alınıp gerçekleştirilmesi gerekir. Kaldı ki, fiyat mekanizmasının tam anlamıyla çalışmamasının bir diğer nedeni de, kalkınma hamlesi için gerekli yatırımların büyük bir kısmında kamunun “sosyal fayda” ilkesine göre hareket edebilmesidir. Özellikle uzun olgunlaşma döneminin söz konusu olduğu yatırımlarda, örneğin tarımsal reform gereği tarım alanlarının işletmeye açılması, kamu eliyle toplu konut yapılması hatta eğitim veya askeri alanda gerçekleştirilecek kimi yatırımlarda fiyat sinyalleri dikkate alınmayabilir. İkinci olarak, bir kesimin diğer kesimle olan söz konusu bağları mutlaka her iki sektöründe gelişmesini zorunlu kılmaktadır. Sanayileşme ancak tarım ve ekonominin diğer alanlarında aynı zamanda birbiri ile uyumlu gelişmeler sağlanarak kurulur. Örneğin, sanayi hammaddesini tarımdan sağlarken aynı zamanda hizmet sektörü unsuru sayılabilecek gerekli yollar ya da diğer altyapı hizmetleri olmaksızın sanayici üretiminin sağlıklı bir şekilde tüketiciye ulaşması sağlanamaz.