ANAYASA HUKUKU Dersi Yasama Organı soru detayı:
SORU:
Hükümetin denetlenmesini anlatınız.
CEVAP: 2017 Anayasa değişikliği ile parlâmenter hükûmet sisteminin terkedilip, “Cumhur- başkanlığı hükûmet sistemi” adıyla başkanlık sistemine benzer bir sisteme geçilmiş olmasının (Bölüm 16) sonucu olarak, TBMM’nin hükûmeti denetleme yetkileri de radikal değişikliklere uğramıştır. Değişiklikten önceki 98’inci maddenin ilk fıkrası- na göre, “Türkiye Büyük Millet Meclisi soru, Meclis araştırması, genel görüşme, gensoru ve Meclis soruşturması yollarıyla denetleme yetkisini kullanır.” Bu madde, yapılan değişiklikle şu hali almıştır:
“Türkiye Büyük Millet Meclisi; Meclis araştırması, genel görüşme, Meclis soruş- turması ve yazılı soru yollarıyla bilgi edinme ve denetleme yetkisini kullanır.
Meclis araştırması, belli bir konuda bilgi edinmek için yapılan incelemeden ibarettir.
Genel görüşme, toplumu ve Devlet faaliyetlerini ilgilendiren belli bir konunun Türkiye Büyük Millet Meclisi Genel Kurulunda görüşülmesidir.
Meclis soruşturması, Cumhurbaşkanı yardımcıları ve bakanlar hakkında 106 ncı maddenin beşinci, altıncı ve yedinci fıkraları uyarınca yapılan soruşturmadan ibarettir.
Yazılı soru, yazılı olarak en geç onbeş gün içinde cevaplanmak üzere milletve- killerinin, Cumhurbaşkanı yardımcıları ve bakanlara yazılı olarak soru sormaların- dan ibarettir.
Meclis araştırması, genel görüşme ve yazılı soru önergelerinin verilme şekli, içeriği ve kapsamı ile araştırma usulleri Meclis ‹çtüzüğü ile düzenlenir.”
Meclis soruşturması, ayrıca Anayasanın değişik 105 ve 106’ncı maddeleri ile düzenlenmiştir.
Bu hükümler, değişiklikten önceki hükümlerle karşılaştırıldığında, şu önemli farklar göze çarpmaktadır:
(a) Gensoru yolu kaldırılmıştır. Bilindiği gibi, gensoru, parlâmenter rejimde Ba- kanlar Kurulunun ve bakanların siyasal sorumluluğunu gerçekleştiren, yani bir gü- vensizlik oyu ile görevden uzaklaştırılmalarını sağlayan en etkili denetim yoludur. Parlâmenter sistemin ve onun özü olan bakanların siyasal sorumluluğunun terke- dilmiş olmasının doğal sonucu olarak, gensoru yolu da kaldırılmıştır. Nitekim de- ğişiklikten önceki metinde gensoruyu ayrıntılı şekilde düzenleyen 99’uncu madde ilga edilmiştir.
(b) Yazılı sorunun muhafaza edilmesine karşılık, çok etkili bir denetim aracı olan sözlü soru kaldırılmıştır.
(c) Yazılı soru, genel görüşme ve meclis araştırması muhafaza edilmiş olmakla be- raber, bunların nasıl işleyecekleri, yeni yapılacak Meclis ‹çtüzüğünde belirlenecektir. (d) Meclis soruşturması çok farklı şekilde düzenlenmiş, meclis soruşturmasını
düzenleyen 100’üncü madde ilga edilmiş, bunun yerine meclis soruşturması ile il- gili hükümler değişik 105 ve 106’ncı maddelerde yer almıştır.
Meclis soruşturması, parlâmenter rejimlerde Başbakan ve bakanların görevle- riyle ilgili suç iddialarının soruşturulmasını ve gerekirse kendilerinin Yüce Divan- da yargılanmalarını sağlayan bir denetim yoludur. Başkanlık sisteminde de “suçla- ma” (impeachment) yolu, onun benzeri olarak kabul edilebilir. 2017 Anayasa de- ğişikliği ile bu yol, Cumhurbaşkanı bakımından değişik 105’inci maddede, Cum- hurbaşkanı yardımcıları ve bakanlar hakkında ise değişik 106’ncı maddede düzen- lenmiştir. Ancak her iki durumda da izlenecek yöntem aynıdır. Değişik 106’ncı maddenin ilgili fıkralarına göre,
“Cumhurbaşkanı yardımcıları ve bakanlar hakkında görevleriyle ilgili suç işle- dikleri iddiasıyla, Türkiye Büyük Millet Meclisi üye tamsayısının salt çoğunluğunun vereceği önergeyle soruşturma açılması istenebilir. Meclis, önergeyi en geç bir ay içinde görüşür ve üye tamsayısının beşte üçünün gizli oyuyla soruşturma açılması- na karar verebilir.
Soruşturma açılmasına karar verilmesi halinde, Meclisteki siyasi partilerin, güçle- ri oranında komisyona verebilecekleri üye sayısının üç katı olarak gösterecekleri adaylar arasından, her siyasi parti için ayrı ayrı ad çekme suretiyle kurulacak onbeş kişilik bir komisyon tarafından soruşturma yapılır. Komisyon, soruşturma sonucunu belirten raporunu iki ay içinde Meclis Başkanlığına sunar. Soruşturmanın bu sürede bitirilememesi halinde, komisyona bir aylık yeni ve kesin bir süre verilir.
Rapor Başkanlığa verildiği tarihten itibaren on gün içinde dağıtılır ve dağıtımın- dan itibaren on gün içinde Genel Kurulda görüşülür. Türkiye Büyük Millet Mecli- si, üye tamsayısının üçte ikisinin gizli oyuyla Yüce Divana sevk kararı alabilir. Yü- ce Divan yargılaması üç ay içinde tamamlanır, bu sürede tamamlanamazsa bir de- faya mahsus olmak üzere üç aylık ek süre verilir, yargılama bu sürede kesin ola- rak tamamlanır.
Bu kişilerin görevde bulundukları sürede, görevleriyle ilgili işledikleri iddia edi- len suçlar bakımından, görevleri bittikten sonra da beşinci, altıncı ve yedinci fıkra hükümleri uygulanır.
Yüce Divanda seçilmeye engel bir suçtan mahkûm edilen Cumhurbaşkanı yar- dımcısı veya bakanın görevi sona erer.
Cumhurbaşkanı yardımcıları ve bakanlar, görevleriyle ilgili olmayan suçlarda yasama dokunulmazlığına ilişkin hükümlerden yararlanır.”
Bu düzenleme ile, 2017 değişikliği öncesi meclis soruşturması hükümleri ara- sında şu farklar göze çarpmaktadır:
(a) Maddenin kapsamına Cumhurbaşkanı ve değişiklikle yaratılmış olan Cum- hurbaşkanı yardımcıları da eklenmiştir.
(b) Buna karşılık, yetersayı kuralları ağırlaştırılarak, bu yolun pratikte işlemesi güçleştirilmiştir. Değişiklikten önce soruşturma açılması önergeleri üye tamsayısı- nın en az onda biri tarafından verilebildiği halde, halen üye tamsayısının salt ço- ğunluğu tarafından verilebilmektedir. Değişiklikten önce soruşturma açılması kara- rı özel bir yetersayıya bağlanmış olmadığı halde, halen bu yetersayı, üye tamsayı- sının beşte üçüdür. Nihayet önceki metinde Yüce Divana sevk kararı için, üye tam- sayısının salt çoğunluğu yeterli olduğu halde, şimdi bu yetersayı, üye tamsayısının üçte ikisine çıkarılmıştır.
(c) ‹lga edilen 113’üncü maddede, “Türkiye Büyük Millet Meclisi kararı ile Yüce Divana verilen bir bakan bakanlıktan düşer. Başbakanın Yüce Divana sevki halinde hükûmet istifa etmiş sayılır” hükmü yer aldığı halde, yeni düzenlemede Cumhurbaş- kanı yardımcıları ve bakanlar bakımından benzer bir hüküm yoktur. Cumhurbaşkanına ilişkin değişik 105’inci maddede ise, “Yüce Divanda seçilmeye engel bir suçtan mahkûm edilen Cumhurbaşkanının görevi sona erer” hükmü yer almaktadır. Aynı hüküm, Cumhurbaşkanı yardımcıları ve bakanlar bakımından da geçerlidir.
TBMM’nin iç yapısı ve çalışma düzeninin ayrıntıları, 24 Haziran 2018 seçimle- rinden sonra oluşan Meclisin yasama döneminde yapılacak olan yeni ‹çtüzükle düzenlenecektir.
2017 Anayasa değişikliği ile parlâmenter hükûmet sisteminin terkedilip, “Cumhur- başkanlığı hükûmet sistemi” adıyla başkanlık sistemine benzer bir sisteme geçilmiş olmasının (Bölüm 16) sonucu olarak, TBMM’nin hükûmeti denetleme yetkileri de radikal değişikliklere uğramıştır. Değişiklikten önceki 98’inci maddenin ilk fıkrası- na göre, “Türkiye Büyük Millet Meclisi soru, Meclis araştırması, genel görüşme, gensoru ve Meclis soruşturması yollarıyla denetleme yetkisini kullanır.” Bu madde, yapılan değişiklikle şu hali almıştır:
“Türkiye Büyük Millet Meclisi; Meclis araştırması, genel görüşme, Meclis soruş- turması ve yazılı soru yollarıyla bilgi edinme ve denetleme yetkisini kullanır.
Meclis araştırması, belli bir konuda bilgi edinmek için yapılan incelemeden ibarettir.
Genel görüşme, toplumu ve Devlet faaliyetlerini ilgilendiren belli bir konunun Türkiye Büyük Millet Meclisi Genel Kurulunda görüşülmesidir.
Meclis soruşturması, Cumhurbaşkanı yardımcıları ve bakanlar hakkında 106 ncı maddenin beşinci, altıncı ve yedinci fıkraları uyarınca yapılan soruşturmadan ibarettir.
Yazılı soru, yazılı olarak en geç onbeş gün içinde cevaplanmak üzere milletve- killerinin, Cumhurbaşkanı yardımcıları ve bakanlara yazılı olarak soru sormaların- dan ibarettir.
Meclis araştırması, genel görüşme ve yazılı soru önergelerinin verilme şekli, içeriği ve kapsamı ile araştırma usulleri Meclis ‹çtüzüğü ile düzenlenir.”
Meclis soruşturması, ayrıca Anayasanın değişik 105 ve 106’ncı maddeleri ile düzenlenmiştir.
Bu hükümler, değişiklikten önceki hükümlerle karşılaştırıldığında, şu önemli farklar göze çarpmaktadır:
(a) Gensoru yolu kaldırılmıştır. Bilindiği gibi, gensoru, parlâmenter rejimde Ba- kanlar Kurulunun ve bakanların siyasal sorumluluğunu gerçekleştiren, yani bir gü- vensizlik oyu ile görevden uzaklaştırılmalarını sağlayan en etkili denetim yoludur. Parlâmenter sistemin ve onun özü olan bakanların siyasal sorumluluğunun terke- dilmiş olmasının doğal sonucu olarak, gensoru yolu da kaldırılmıştır. Nitekim de- ğişiklikten önceki metinde gensoruyu ayrıntılı şekilde düzenleyen 99’uncu madde ilga edilmiştir.
(b) Yazılı sorunun muhafaza edilmesine karşılık, çok etkili bir denetim aracı olan sözlü soru kaldırılmıştır.
(c) Yazılı soru, genel görüşme ve meclis araştırması muhafaza edilmiş olmakla be- raber, bunların nasıl işleyecekleri, yeni yapılacak Meclis ‹çtüzüğünde belirlenecektir. (d) Meclis soruşturması çok farklı şekilde düzenlenmiş, meclis soruşturmasını
düzenleyen 100’üncü madde ilga edilmiş, bunun yerine meclis soruşturması ile il- gili hükümler değişik 105 ve 106’ncı maddelerde yer almıştır.
Meclis soruşturması, parlâmenter rejimlerde Başbakan ve bakanların görevle- riyle ilgili suç iddialarının soruşturulmasını ve gerekirse kendilerinin Yüce Divan- da yargılanmalarını sağlayan bir denetim yoludur. Başkanlık sisteminde de “suçla- ma” (impeachment) yolu, onun benzeri olarak kabul edilebilir. 2017 Anayasa de- ğişikliği ile bu yol, Cumhurbaşkanı bakımından değişik 105’inci maddede, Cum- hurbaşkanı yardımcıları ve bakanlar hakkında ise değişik 106’ncı maddede düzen- lenmiştir. Ancak her iki durumda da izlenecek yöntem aynıdır. Değişik 106’ncı maddenin ilgili fıkralarına göre,
“Cumhurbaşkanı yardımcıları ve bakanlar hakkında görevleriyle ilgili suç işle- dikleri iddiasıyla, Türkiye Büyük Millet Meclisi üye tamsayısının salt çoğunluğunun vereceği önergeyle soruşturma açılması istenebilir. Meclis, önergeyi en geç bir ay içinde görüşür ve üye tamsayısının beşte üçünün gizli oyuyla soruşturma açılması- na karar verebilir.
Soruşturma açılmasına karar verilmesi halinde, Meclisteki siyasi partilerin, güçle- ri oranında komisyona verebilecekleri üye sayısının üç katı olarak gösterecekleri adaylar arasından, her siyasi parti için ayrı ayrı ad çekme suretiyle kurulacak onbeş kişilik bir komisyon tarafından soruşturma yapılır. Komisyon, soruşturma sonucunu belirten raporunu iki ay içinde Meclis Başkanlığına sunar. Soruşturmanın bu sürede bitirilememesi halinde, komisyona bir aylık yeni ve kesin bir süre verilir.
Rapor Başkanlığa verildiği tarihten itibaren on gün içinde dağıtılır ve dağıtımın- dan itibaren on gün içinde Genel Kurulda görüşülür. Türkiye Büyük Millet Mecli- si, üye tamsayısının üçte ikisinin gizli oyuyla Yüce Divana sevk kararı alabilir. Yü- ce Divan yargılaması üç ay içinde tamamlanır, bu sürede tamamlanamazsa bir de- faya mahsus olmak üzere üç aylık ek süre verilir, yargılama bu sürede kesin ola- rak tamamlanır.
Bu kişilerin görevde bulundukları sürede, görevleriyle ilgili işledikleri iddia edi- len suçlar bakımından, görevleri bittikten sonra da beşinci, altıncı ve yedinci fıkra hükümleri uygulanır.
Yüce Divanda seçilmeye engel bir suçtan mahkûm edilen Cumhurbaşkanı yar- dımcısı veya bakanın görevi sona erer.
Cumhurbaşkanı yardımcıları ve bakanlar, görevleriyle ilgili olmayan suçlarda yasama dokunulmazlığına ilişkin hükümlerden yararlanır.”
Bu düzenleme ile, 2017 değişikliği öncesi meclis soruşturması hükümleri ara- sında şu farklar göze çarpmaktadır:
(a) Maddenin kapsamına Cumhurbaşkanı ve değişiklikle yaratılmış olan Cum- hurbaşkanı yardımcıları da eklenmiştir.
(b) Buna karşılık, yetersayı kuralları ağırlaştırılarak, bu yolun pratikte işlemesi güçleştirilmiştir. Değişiklikten önce soruşturma açılması önergeleri üye tamsayısı- nın en az onda biri tarafından verilebildiği halde, halen üye tamsayısının salt ço- ğunluğu tarafından verilebilmektedir. Değişiklikten önce soruşturma açılması kara- rı özel bir yetersayıya bağlanmış olmadığı halde, halen bu yetersayı, üye tamsayı- sının beşte üçüdür. Nihayet önceki metinde Yüce Divana sevk kararı için, üye tam- sayısının salt çoğunluğu yeterli olduğu halde, şimdi bu yetersayı, üye tamsayısının üçte ikisine çıkarılmıştır.
(c) ‹lga edilen 113’üncü maddede, “Türkiye Büyük Millet Meclisi kararı ile Yüce Divana verilen bir bakan bakanlıktan düşer. Başbakanın Yüce Divana sevki halinde hükûmet istifa etmiş sayılır” hükmü yer aldığı halde, yeni düzenlemede Cumhurbaş- kanı yardımcıları ve bakanlar bakımından benzer bir hüküm yoktur. Cumhurbaşkanına ilişkin değişik 105’inci maddede ise, “Yüce Divanda seçilmeye engel bir suçtan mahkûm edilen Cumhurbaşkanının görevi sona erer” hükmü yer almaktadır. Aynı hüküm, Cumhurbaşkanı yardımcıları ve bakanlar bakımından da geçerlidir.
TBMM’nin iç yapısı ve çalışma düzeninin ayrıntıları, 24 Haziran 2018 seçimle- rinden sonra oluşan Meclisin yasama döneminde yapılacak olan yeni ‹çtüzükle düzenlenecektir.